طراح مکانیسم ماشه که بود؟

در پی اظهارات محمدجواد ظریف درباره نقش روسیه در روند احیای برجام، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، واکنش نشان داده و گفته که تصمیم‌گیری نهایی در این مذاکرات مستقیماً میان ظریف و جان کری انجام شده است. وزیر خارجه روسیه ضمن دفاع از موضع این کشور در حمایت از توافق هسته‌ای، اظهارات ظریف را نادرست دانست؛ ادعایی که با روایت وندی شرمن، مذاکره‌کننده آمریکایی درباره نقش لاوروف در طراحی سازوکار «اسنپ‌بک»، در تضاد است.

به گزارش انتخاب، مشرح گفتگو سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در حاشیه نشست عرب-روسیه با رسانه‌های عرب در ادامه آمده:

محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران، گفته که روسیه در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی، پیش‌تر تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای را تضعیف کرده بود. آیا این گفته درست است؟ یعنی همان چیزی که آقای ظریف گفته؛ آیا روسیه سامانه‌های اس-۴۰۰ را به ایران تحویل داده؟ و در مورد قرارداد جنگنده‌های سوخو چطور – آیا این هواپیما‌ها به ایران تحویل داده شده‌اند؟

پاسخ سرگئی لاوروف:

در مورد همکاری‌های فنی-نظامی ما با ایران باید بگویم که پس از رفع تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، دیگر هیچ محدودیتی وجود ندارد. ما در کمال پایبندی به حقوق بین‌الملل، تجهیزاتی را که ایران نیاز دارد، تأمین می‌کنیم. همه این موارد دقیقاً در چارچوب قوانین بین‌المللی انجام می‌شود.

اما درباره اظهارات آقای ظریف باید بگویم: ما سال‌ها به‌صورت نزدیک با یکدیگر بر روی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) کار کردیم که هدفش حل‌وفصل موضوع مربوط به برنامه هسته‌ای ایران بود. تصمیم نهایی درباره برجام مستقیماً توسط آقای ظریف و جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا، گرفته شد. دیگر شرکت‌کنندگان در واقع در آن مرحله ناظران بودند که توافق میان ایران و آمریکا را تماشا می‌کردند.

همگان می‌دانند که روسیه هرگز از موضع ثابت خود در حمایت از آن توافق هسته‌ای، از جمله قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، منحرف نشده است. من دقیقاً نمی‌دانم منظور آقای ظریف چه بوده، اما چند روز بعد از آن، زمانی که کشور‌های غربی در شورای امنیت سازمان ملل یک «نمایش غیرقانونی و رسوایی‌بار» ترتیب دادند و مدعی شدند تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار دوباره برقرار شده است، از همان مکانیزمی استفاده کردند که به نام مکانیسم ماشه (snapback) شناخته می‌شود.

این مکانیزم در تصمیمات شورای امنیت منحصر‌به‌فرد است: به هر یک از طرف‌های توافق اجازه می‌دهد به‌صورت یک‌جانبه بازگشت تحریم‌ها را فعال کند، و هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد. این بند در واقع در مراحل پایانی مذاکرات، مستقیماً بین ظریف و کری مورد توافق قرار گرفت. صادقانه بگویم، ما از این موضوع شگفت‌زده شدیم. اما اگر شرکای ایرانی ما با چنین فرمولی موافقت کردند، که صادقانه بگویم یک «دام حقوقی» بود، ما دلیلی برای مخالفت نداشتیم. من درک می‌کنم چرا ظریف از چنین فرمول غیرمعمولی حمایت کرد: ایران قصد نداشت توافق را نقض کند و اطمینان داشت که هیچ‌کس آن را به نقض برجام متهم نخواهد کرد.

اما آنچه رخ داد این بود که ایران توافق را نقض نکرد، بلکه ایالات متحده از آن خارج شد و اروپایی‌ها نیز به تعهدات خود عمل نکردند. پس از آن، همان‌ها دوباره شروع کردند به درخواست امتیازات جدید از ایران. از آنجا که شما از ظریف نام بردید، باید بگویم این «سازه» تا حد زیادی ساخته خود او بود.

ادعای لاوروف در حالی مطرح می‌شود که وندی شرمن مذاکره‌کننده ارشد آمریکا در برجام می‌گوید لاوروف طراح اسنپ‌بک بوده است. وندی شرمن، در کتاب خاطرات خود با عنوان «ترس یعنی شکست؛ درس‌هایی درباره شجاعت، قدرت و سرسختی» نوشته که گنجاندن اسنپ بک یا بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران یکی از آخرین بخش‌های مذاکرات و یکی از سخت‌ترین قسمت‌های آن بود که وزیر خارجه روسیه آن را حل کرد.

بر اساس نوشته شرمن، قرار بود اگر ایران توافق را نقض کند، تحریم‌های بین‌المللی علیه آن دوباره از سر گرفته شوند. اما کشور‌های ۵+۱ مایل نبودند دوباره فرایند پر زحمت و دردسر تصویب یک قطع‌نامه تحریمی را در شورای امنیت طی کنند. از طرف دیگر، روسیه نمی‌خواست سازوکار برگشت مجدد تحریم‌های شورای امنیت در خارج از شورا رقم بخورد و امکان استفاده از «حق وتو» را از دست بدهد:

در آخر، لاوروف برای رسیدن به راه حل بدیعی کمک کرد که مطابق آن، هر کدام از اعضای گروه ۵+۱ در صورتی که معتقد بود ایران توافق را نقض کرده است، می‌توانست درخواست رای‌گیری در شورای امنیت را بدهد. پیش‌نویس قطع‌نامه‌ای که به رای گذاشته می‌شد، به شکل تاییدی بود. به این معنا که متن آن درخواست ادامه لغو تحریم‌ها را مطرح می‌کرد. در این شرایط، هر کشوری می‌توانست از حق وتوی خود استفاده و به این ترتیب، تحریم‌های شورای امنیت را علیه ایران احیا کند. با این وضع، هم استفاده از حق وتو به جا می‌ماند و هم هر دولتی، از جمله امریکا می‌توانست به طور یک‌جانبه عمل کند و تحریم‌ها را برگرداند.

به تعبیر وندی شرمن، در این وضعیت، تحریم‌های شورای امنیت نه لغو بلکه تعلیق می‌شدند.