شمخانی،صندلی داغ، توافق هسته‌ای و روسیه/ نگاهی به مواضع مختلف و متفاوت علی شمخانی در قبال برجام؛ از تهران تا مسکو!
ارتباط میان شمخانی، برجام و روسیه رابطه‌ای پیچیده دارد و قصه‌های آن گاه از دل ناگفته‌های مسئولان وقت شنیده می‌شود و گاهی به سبب افشای یک مستند تاریخی آشکار می‌گردد.
نیلوفر مولایی: اولین حاشیه‌های مربوط به علی شمخانی به برنامه «صندلی داغ» برمی‌گردد؛ آن زمانی که مقابل دوربین احمد نجفی در شبکه ۲ صدا و سیما در اوایل دهه ۸۰ نشست و گفت: «یک مدیر عمر مفیدش ۵ سال است و بعد از این مدت دیگر نمی‌تواند ایده‌ای خلق کند و به همین دلیل باید کنار برود.» اما مرور سال‌هایی که او بر مسندهایی چون دبیری شورای عالی امنیت ملی (۱۴۰۲-۱۳۹۲) و یا وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح (۱۳۸۴-۱۳۷۶) گذرانده، نشان می‌دهد که چندان هم به این گفته‌ها درباره خودش اعتقادی ندارد.
هر چند سکانداری شمخانی در مناصب مهم و حضورش در قدرت محدود به این دو سمت نمی‌شود، اما از مهم‌ترین‌های آن به شمار می‌روند. خاصه آنکه او در سال ۸۴ خود را «انا رجل» نامید و برای فتح صندلی ریاست جمهوری تلاش کرد، اما به موفقیت نرسید. با این حال، در سال‌های حضورش در مناصبی چون وزارت دفاع و دبیری شورای عالی امنیت ملی، توانست روابط حسنه‌ای با مقامات روسیه برقرار کند و حتی در اوج مخالفت‌های آمریکا در دهه ۸۰، در خرید و فروش تسلیحات نظامی به روسیه نقش داشت. آنچنان که در خاطرات آیت‌الله علی‌اکبر هاشمی در ۱۱ مهر ۱۳۸۰ آمده است: «سفر آقای [علی] شمخانی، [وزیر دفاع] به روسیه و اعلام قرارداد جدید نظامی، آثار وسیعی داشته و آمریکا ابراز نارضایتی کرده است.»
شمخانی، مرد مرموز قصه برجام
ارتباط میان شمخانی، برجام و روسیه رابطه‌ای پیچیده دارد و قصه‌های آن گاه از دل ناگفته‌های مسئولان وقت شنیده می‌شود و گاهی به سبب افشای یک مستند تاریخی آشکار می‌گردد. مانند روایت های مسئولان عالی‌رتبه دولت دوازدهم درباره کارشکنی‌های شمخانی در مذاکرات احیای برجام و سنگ‌اندازی‌هایش در مسیر توافق ایران و آمریکا. حال پس از گذشت ۱۰ سال از زمان انعقاد برجام، در روزهای اخیر رسماً این معاهده هسته‌ای برای همیشه به پایان رسید تا بار دیگر سرآغازی باشد برای افشای «سر مگو»هایی درباره آنچه در دیپلماسی دولت روحانی گذشت.
در واقع، بیش از بیست روز از فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت دوباره تحریم‌ها علیه ایران می‌گذرد؛ سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، انگشت اتهام خود را به سمت محمدجواد ظریف نشانه گرفته و او را طراح «اسنپ‌بک» معرفی کرده است. این اظهارات با افشاگری‌های ظریف همراه شد و جدال لفظی میان این دو چهره، بار دیگر نگاه‌ها را به سمت علی شمخانی و نوع ارتباط او با روسیه معطوف کرده است؛ مردی که علی‌رغم آنکه در دولت روحانی سکاندار دبیری شورای عالی امنیت ملی بوده و مسئولیت پرونده هسته‌ای را عهده‌دار بود، در مقابل تلاش‌های حسن روحانی و تیم دیپلماسی‌اش برای احیای برجام، با مانع‌اندازی‌های مکرر اخلال ایجاد کرد. اقدامی که برخی دلیل سنگ‌اندازی‌های شمخانی را شغل فرزندانش دانستند و برخی دیگر هم به دلیل نزدیکی روابط او با روسیه. از همین رو، در این گزارش به بررسی مواضع و ارتباط میان شمخانی و مسکو می‌پردازیم.
روابط حسنه شمخانی با روسیه
مواضع و سخنان علی شمخانی در طول این سال‌ها تغییرات زیادی داشته است. در واقع، تفکرات و گفتار او طی این سال‌ها صیقل‌های زیادی خورده‌اند؛ کسی که زمانی به عنوان وزیر دولت سید محمد خاتمی از ردصلاحیت‌ها در انتخابات مجلس هفتم انتقاد می‌کرد و در زمان فرماندهی‌اش در سپاه خوزستان نامه‌ای انتقادی درباره سپاه پاسداران می‌نوشت و حتی حضور در کابینه دولت میرحسین موسوی را افتخار تلقی می‌کرد؛ اکنون به یکی از مخالفان اصلی برجام تبدیل شده است. با این حال، آنچه در تمامی این سال‌ها بی‌تغییر باقی مانده، نوع نگرش و ارتباط خاص و تنگاتنگ او با روسیه است.
این ارتباط ویژه بی‌شک ریشه در رفت و آمدهای مکرر شمخانی به مسکو دارد؛ چه در مقام وزیر دفاع و برای انعقاد معاهدات نظامی مهم، و چه در جایگاه دبیری شورای عالی امنیت ملی که حامل و بازتاب‌دهنده مواضع کلان مقامات عالی کشور بوده است. خاصه آنکه به دلیل عملیات‌های نظامی مشترک ایران و روسیه در اواسط دهه ۹۰ در سوریه، او پرتعداد با نمایندگان پوتین دیدار داشت. به عنوان نمونه، در ۱۰ مهر ۱۳۸۰ شمخانی به وضوح درباره روابط تهران و مسکو اظهار داشت: «دو کشور پیش از این نیز روابط خوبی داشتند؛اما در حال حاضر این روابط به سطحی فراتر ارتقا یافته است. شرایط پیچیده منطقه، ضرورت گسترش و تعمیق همکاری‌ها را افزایش داده است.»
یا در دی ماه سال ۱۳۸۲، در گفت‌وگویی با روزنامه الوطن، با تأکید بر اینکه همکاری‌های ایران و روسیه ریشه در شرایط همسایگی و ابتکارات طرف روس دارد، عنوان کرد: «ما قراردادهای نظامی متنوع و گسترده‌ای داریم؛ از این رو لازم است تلاش‌های گسترده‌تر و هدفمندتری برای شکوفایی این همکاری‌ها صورت پذیرد. موقعیت ایران در آسیای مرکزی برگرفته از پیوندهای تاریخی، فرهنگی و سیاسی با کشورهای منطقه است که زمینه‌ساز نوعی همبستگی منطقه‌ای شده است. ما صرفاً در تلاشیم سطح همکاری‌هایمان با کشورهای منطقه را ارتقا دهیم.»
حتی در سال۱۳۹۴، در پی خروج ناگهانی نیروهای روسی از دمشق که بسیاری را غافلگیر کرد، شمخانی ضمن دفاع از این اقدام، با تاکید بر هماهنگی‌های قبلی، گفت: «این اقدام بر اساس برنامه‌ریزی و هماهنگی‌های از پیش تعیین شده بوده و به هیچ وجه غیرمنتظره نبوده است.»
در سال ۱۳۹۵ نیز، در گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی روسیا الیوم، هنگامی که درباره استفاده جنگنده‌های بمب‌افکن روسی از پایگاه همدان و پایان ناگهانی این همکاری سؤال شد، شمخانی پاسخ داد: «رابطه ایران و روسیه در موضوعات مختلف، یک رابطه راهبردی است. روسیه در دوره پوتین، یعنی روسیه جدید، هویتی مستقل و متفاوت از دوران پیشین خود دارد.»
او در همان مصاحبه با اشاره به همکاری نظامی مشترک، حمایت هوایی روسیه و ارتش سوریه، خاطرنشان کرد: «ممکن است بار دیگر همکاری‌های نظامی با روسیه از سر گرفته شود.»
اظهارات شمخانی به روشنی بازتاب‌دهنده حمایت قاطع و مستمر او از سیاست‌های راهبردی روسیه در منطقه است؛ شاهد این مدعا سخنان صریح او در سال ۱۳۹۵ است که روابط همه‌جانبه ایران و روسیه را بر پایه تامین منافع ملی و چارچوب همکاری‌های راهبردی تعریف می‌کند. او همچنین تاکید داشت که «این روابط صرفاً محدود به حوزه مبارزه با تروریسم نیست و دامنه‌ای بسیار گسترده‌تر دارد.»
تناقض‌های بی‌پایان…
۱۳سال از آن روز که «حسین» پسر ۲۴ ساله «علی شمخانی» در برنامه مثلت شیشه‌ای با اجرای رضا رشیدپور در سال ۱۳۸۷ در کنار پدرش حضور یافت و گفت که شغل آزاد دارد، می‌گذرد. روزی که شمخانی مقابل دوربین های صدا و سیما بارها تاکید داشت که به فرزندش توصیه کرده سر کارهای دولتی نرود. اما در طی این سال‌ها، هر بار که اسم تحریم‌ها و فروش نفت مطرح می‌شود، داستان کشتی‌ها و شرکت‌های مرتبط با فرزندان شمخانی نیز به میان می‌آید. به طوری که وزارت خزانه‌داری ایالات متحده، پسر شمخانی را در لیست تحریم‌های خود قرار داده است. ماجرای تجارت فرزندان شمخانی در کنار روابط نزدیک پدرشان با روسیه، بسیاری را به این باور رسانده است که سنگ اندازی های شمخانی در احیای برجام و مخالفتش با این توافق هسته ای به همین علت باشد.
در نهایت، علی شمخانی نه تنها یک نظامی و سیاستمدار با سابقه و تاثیرگذار در ساختار قدرت ایران است، بلکه نمادی است از پیچیدگی‌ها و تناقض‌های راهبردی کشور در حوزه امنیت ملی و روابط بین‌الملل. ارتباط عمیق و مستمر او با روسیه، به‌ویژه در برهه‌های حساس سیاسی و نظامی، نشان‌دهنده نقشی فراتر از یک مقام رسمی است؛ نقشی که هم فرصت‌ها و هم چالش‌هایی بزرگ برای سیاست خارجی ایران رقم زده است.
سنگ‌اندازی‌های شمخانی درمسیر احیای برجام،در کنار موضوعات اقتصادی مرتبط با خانواده‌اش،تصویری از تضاد منافع و رقابت‌های قدرت درون ساختار حاکمیتی را نمایان می‌کند؛ تضادی که همچنان سرنوشت سیاست خارجی و امنیت ملی ایران را تحت تأثیر قرارمی‌دهد.به همین دلیل،برخی معتقدند هر تحولی در عرصه دیپلماسی هسته‌ای و مناسبات منطقه‌ای،بدون توجه به نقش پررنگ شمخانی و حلقه ارتباطی او با روسیه، ناقص خواهد بود.
۳۱۲۱۵
