لیکویید شدن چیست و چطور می‌توان از آن جلوگیری کرد؟
اظهارنظر ناگهانی دونالد ترامپ مبنی بر احتمال اعمال تعرفه ۱۰۰ درصدی بر کالاهای چینی، بازارهای مالی جهان را در روز جمعه (۱۰ اکتبر) به شدت متلاطم کرد. تأثیر این خبر بر بازار رمزارزها نیز منفی بود. در پی این اظهارنظر، بیت‌کوین (Bitcoin) و اتریوم (Ethereum) همراه با سایر آلت‌کوین‌های اصلی، سقوط قیمت چشمگیری را تجربه کردند.
بیت‌کوین در یک بازه زمانی کوتاه بین ۸ تا ۱۰ درصد از ارزش خود را از دست داد و به زیر محدوده ۱۱۰,۰۰۰ دلار سقوط کرد، در حالی که آلت‌کوین‌ها کاهش ارزش شدیدتری را تجربه کردند. این تلاطم قیمتی منجر به لیکویید شدن (Liquidation) میلیاردها دلار از موقعیت‌های معاملاتی اهرمی در بازار رمزارزها شد که نشان‌دهنده موج شدید «ریسک‌گریزی» و فرار سرمایه‌گذاران از دارایی‌های پرنوسان در مواجهه با تنش‌های ژئواکونومیک بود.
لیکویید شدن چیست؟
زمانی که معامله‌گر نتواند سرمایه کافی برای باز نگه داشتن پوزیشن خود را تأمین کند، دچار «لیکویید شدن» می‌شود. در این وضعیت صرافی پوزیشن را به‌طور خودکار می‌بندد و معامله‌گر اصطلاحاً لیکویید (Liquidation) می‌شود. لیکویید شدن به عواملی مانند میزان سرمایه و مقدار لوریج (Leverage) بستگی دارد، بنابراین نمی‌توان عددی ثابت و مشخص را برای همه معامله‌گران یا حساب‌ها تعیین کرد.
در بازار فیوچرز، لیکویید شدن به معنای صفر شدن سرمایه معامله‌گر در یک پوزیشن است. هنگامی که میزان ضرر در یک معامله به‌اندازه کل سرمایه فرد برسد، صرافی برای جلوگیری از زیان بیشتر پوزیشن را می‌بندد و حساب را تسویه می‌کند. به‌عنوان مثال، فرض کنید که تریدری با لوریج ۱۰ وارد معامله فیوچرز کوین اتر شود. اگر قیمت ETH برخلاف جهت معامله حرکت کرده و ۱۰ درصد تغییر کند، زیان تریدر به ۱۰۰ درصد می‌رسد و صرافی پوزیشن را می‌بندد. البته، برخی از صرافی‌ها قبل از رسیدن ضرر به ۱۰۰ درصد، برای کاهش ریسک، پوزیشن را زودتر می‌بندند. دلیل این اقدام به سازوکار و سیاست‌های داخلی هر صرافی بستگی دارد. سود و زیان در معاملات لوریج‌دار بر اساس همین نسبت محاسبه می‌شود.
در معاملات آتی، صرافی تنها نقش واسطه را دارد و از معامله‌گران صرفاً کارمزد دریافت می‌کند. سود برخی تریدرها از محل ضرر دیگران تأمین می‌شود؛ به‌همین دلیل، سرمایه فردی که لیکویید می‌شود، برای پرداخت سود سایر کاربران مورداستفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان نمونه، در صرافی بایننس، سرمایه لیکوییدشده وارد صندوقی می‌شود که از آن برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران دیگر استفاده می‌کنند. به‌عبارت دیگر، بایننس مبالغ لیکوییدشده را در صندوقی ذخیره کرده و از همان محل، سود کاربران موفق را پرداخت می‌کند.
فرض کنید که گروهی از معامله‌گران پوزیشن خرید استقراضی یا لانگ (Long) باز کرده‌اند و روند بازار مطابق پیش‌بینی آنان صعودی است. در این حالت، افرادی که پوزیشن فروش استقراضی یا شورت (Short) باز کرده‌اند متحمل ضرر می‌شوند، زیرا قیمت برخلاف جهت تحلیل آنان حرکت کرده است. صرافی نیز سود پوزیشن‌های لانگ را از محل ضرر پوزیشن‌های شورت پرداخت می‌کند.
برای درک بهتر مفهوم لیکویید شدن و نقش لوریج در آن، در ابتدا باید با انواع بازارهای مالی آشنا شویم.
انواع بازار و معاملات در بازارهای مالی
به‌طور کلی، سه نوع بازار اصلی در حوزه مالی وجود دارد: بازار اسپات (Spot)، مارجین (Margin) و آتی یا فیوچرز (Futures).
- در بازار اسپات، مالکیت دارایی میان دو طرف معامله جابه‌جا می‌شود. برای مثال، اگر فردی یک بیت‌کوین بخرد، مالکیت آن از فروشنده به خریدار منتقل خواهد شد.
- بازار مارجین درواقع نوعی از معاملات بازار اسپات است با این تفاوت که معامله‌گر بخشی از سرمایه را از صرافی قرض گرفته و از اهرم (Leverage) استفاده می‌کند.
- بازار فیوچرز بر پایه قراردادها بنا شده و در آن دارایی واقعی جابه‌جا نمی‌شود. در این نوع بازار، تریدرها صرفاً بر اساس پیش‌بینی خود از تغییرات قیمت آینده معامله می‌کنند. استفاده از لوریج در بازار فیوچرز به معامله‌گران اجازه می‌دهد که بدون داشتن سرمایه کامل، پوزیشن‌های بزرگ‌تری را باز کنند.
اگرچه بازارهای مارجین و فیوچرز شباهت‌هایی دارند، اما کاملاً متفاوت‌اند. در بازار مارجین، خرید بیت‌کوین به معنی انتقال واقعی دارایی از فروشنده به خریدار است، ولی در بازار فیوچرز تنها قراردادی میان تریدر و صرافی امضا می‌شود و در آن لحظه دارایی واقعی رد و بدل نمی‌شود.
در بازار اسپات، سرمایه شما تنها زمانی از بین می‌رود که قیمت دارایی به صفر برسد. اما در بازارهای مارجین و فیوچرز، به دلیل استفاده از سرمایه قرضی یا اهرمی، ریسک از دست رفتن کل سرمایه بیشتر است. صرافی‌ها برای مدیریت این ریسک از ابزارهایی مانند لیکویید شدن استفاده می‌کنند. هرگاه زیان از مقدار سرمایه اصلی شما فراتر رود، صرافی به‌صورت خودکار پوزیشن را می‌بندد و موجودی اصلی‌تان را به‌عنوان ضرر ثبت می‌کند؛ در نتیجه موجودی حساب صفر می‌شود.
حال برای درک دقیق‌تر مفهوم لیکویید شدن، باید نقش لوریج یا اهرم را در معاملات بررسی کنیم.
نقش لوریج در معاملات فیوچرز
لوریج یا اهرم معاملاتی، ابزاری است که به معامله‌گر اجازه می‌دهد چند برابر سرمایه خود وارد معامله شود. هر صرافی بر اساس سیاست داخلی و حجم نقدینگی خود، میزان مشخصی از لوریج را ارائه می‌دهد.
استفاده از لوریج برای بسیاری از افراد جذاب است، زیرا می‌توانند با سرمایه‌ای اندک و در مدت‌زمان کوتاه، سود بالایی کسب کنند. بااین‌حال نباید فراموش کرد که همان‌طور که سود چند برابر می‌شود، در صورت تحلیل اشتباه یا تغییر ناگهانی روند بازار، ضرر نیز به همان نسبت افزایش می‌یابد.
برای مثال، فرض کنید فردی قصد دارد یک بیت‌کوین بخرد. در بازار اسپات باید کل مبلغ را بپردازد. اما اگر تنها ۱۰ هزار دلار داشته باشد و قیمت بیت‌کوین ۵۰ هزار دلار باشد، نمی‌تواند خرید انجام دهد. در بازار فیوچرز، او می‌تواند با استفاده از لوریج ۱:۱۰ وارد معامله‌ای به ارزش ۱۰۰ هزار دلار شود. در این حالت، معامله‌گر می‌تواند با همان ۱۰ هزار دلار خود، پوزیشنی معادل ۲ بیت‌کوین باز کند. بدون اهرم چنین امکانی وجود نداشت.
اکنون که مفهوم لوریج و کاربرد آن در معاملات فیوچرز روشن شد، به سراغ زمان وقوع لیکویید شدن می‌رویم.
چه زمانی لیکویید می‌شویم؟
قیمت لیکویید شدن بسته به نوع پوزیشن متفاوت است. اگر پوزیشن خرید استقراضی یا لانگ باز کرده باشید، هرگاه قیمت دارایی کمتر از قیمت ورود شود، ابتدا وارد محدوده ضرر می‌شوید و در صورت ادامه کاهش، به قیمت تسویه نزدیک می‌شوید. برای نمونه، اگر در قیمت ۵۰ هزار دلار وارد پوزیشن Long بیت‌کوین با لوریج ۵ شده باشید و قیمت ۲۰ درصد کاهش پیدا کند (یعنی به ۴۰ هزار دلار برسد)، حساب شما لیکویید می‌شود.
در پوزیشن فروش استقراضی یا شورت، شرایط برعکس است. اگر در قیمت ۵۰ هزار دلار و با انتظار کاهش قیمت وارد پوزیشن Short شوید، در صورت افزایش ۲۰ درصدی قیمت تا ۶۰ هزار دلار، پوزیشن شما لیکویید خواهد شد.
نکته مهم این است که هرچه لوریج انتخابی بالاتر باشد، احتمال لیکویید شدن نیز بیشتر است، زیرا تغییرات کوچک‌تر قیمت می‌تواند باعث از دست رفتن کل سرمایه شود.
لیکویید شدن در سیستم وام‌دهی (Lending) پروژه‌های دیفای
سیستم وام‌دهی یا همان لندینگ، یکی از روش‌های کسب درآمد در پروژه‌های دیفای است. در پروتکل‌های Lending، کاربران می‌توانند با سپرده‌گذاری ارزهای دیجیتال خود در پلتفرم‌هایی مانند آوه (Aave)، کامپوند (Compound) و میکر (Maker)، از دارایی‌هایشان علاوه بر افزایش احتمالی قیمت، سود نیز کسب کنند. این کاربران با قرض دادن رمزارزهای خود به دیگران، سود مشخصی دریافت می‌کنند. در سوی دیگر، افرادی قرار دارند که نمی‌خواهند رمزارز خود را بفروشند، چون انتظار دارند قیمت آن در آینده افزایش یابد، اما به نقدینگی نیاز دارند؛ بنابراین از همین پلتفرم‌ها وام می‌گیرند.
برای دریافت وام، افراد باید مقداری رمزارز را به‌عنوان وثیقه در پلتفرم وام‌دهی قرار دهند و تا سقف معینی، معمولاً کمتر از ارزش وثیقه، وام دریافت کنند. لیکویید شدن در این بازار زمانی اتفاق می‌افتد که ارزش وام از ارزش وثیقه بیشتر شود. در برخی از پلتفرم‌ها مانند میکر، پس از لیکویید شدن، دارایی وثیقه‌شده کاربر با تخفیف به مزایده گذاشته می‌شود تا وام تسویه گردد.
برای مثال، در پلتفرم Maker کاربران می‌توانند تا حدود دوسوم ارزش وثیقه خود وام بگیرند. فرض کنید ۱۰ اتر با قیمت هر واحد ۲۰۰ دلار به‌عنوان وثیقه قرار داده‌اید؛ در این صورت می‌توانید تا حدود ۱۳۳۳ توکن DAI وام بگیرید. اگر قیمت اتر به ۱۰۰ دلار کاهش یابد، حداکثر مقدار وام مجاز شما ۶۶۶ DAI خواهد بود. چنان‌چه شما قبل از افت قیمت، ۱۰۰۰ DAI وام گرفته باشید، ارزش وام از ارزش وثیقه بیشتر می‌شود و پلتفرم Maker حساب شما را لیکویید می‌کند.
در شرایطی دیگر، هنگامی که حسابی در آستانه لیکویید شدن باشد، نودهای شبکه ممکن است تراکنش‌های بازپرداخت یا افزایش وثیقه کاربر را «فرانت ران» کنند و پیش از آنکه کاربر اقدام به نجات حساب خود کند، وثیقه را با تخفیف از پلتفرم خریداری کنند. این نودها به‌عنوان نقدساز یا لیکوییدیتور (Liquidator) شناخته می‌شوند.
روش‌های جلوگیری از لیکویید شدن
برای پیشگیری از لیکویید شدن حساب، رعایت چند اصل کلیدی در مدیریت سرمایه و کنترل ریسک ضروری است. برخی از این نکات نیاز به تمرین و تجربه دارند، در حالی که برخی دیگر باید پیش از هر معامله یا باز کردن پوزیشن مورد توجه قرار گیرند. در ادامه، مهم‌ترین روش‌ها برای جلوگیری از کال‌مارجین یا لیکویید شدن آورده شده است.
حساب‌هایی با اهرم کم باز کنید
هرچه میزان لوریج یا اهرم بالاتر باشد، ریسک از دست دادن سرمایه نیز بیشتر می‌شود. برای نمونه، اگر حسابی با لوریج ۵ باز کنید، در صورت تغییر قیمت به‌اندازه ۲۰ درصد، حساب شما لیکویید خواهد شد. در حالی که اگر همان معامله را با لوریج ۱۰ انجام دهید، تنها ۱۰ درصد تغییر قیمت کافی است تا کل حساب بسته شود. با توجه به نوسانات زیاد بازار ارزهای دیجیتال، انتخاب لوریج‌های پایین، تصمیمی منطقی و محتاطانه است.
استراتژی معاملاتی داشته باشید
یکی از مهم‌ترین نکات در معامله‌گری، داشتن برنامه و نظم در تصمیم‌گیری است. یک استراتژی معاملاتی مشخص، به ترید شما ساختار می‌دهد و باعث می‌شود تصمیم‌هایتان مبتنی بر تحلیل و منطق باشد، نه احساسات. استراتژی دقیق همچنین به شما کمک می‌کند نقاط مناسب ورود و خروج از بازار را بهتر تشخیص دهید.
از سوی دیگر، معاملات برنامه‌ریزی‌شده به‌راحتی قابل بررسی و تحلیل هستند. با تحلیل معاملات گذشته می‌توانید اشتباهات خود را پیدا کرده و از تکرار آن‌ها جلوگیری کنید تا سرمایه‌تان در برابر ریسک‌های احتمالی محفوظ بماند.
با سرمایه کم شروع کنید
در آغاز کار، بهتر است تنها بخش کوچکی از سرمایه خود را وارد معاملات کنید تا با سازوکار بازار و نحوه عملکرد صرافی‌ها آشنا شوید. این کار باعث می‌شود در صورت بروز خطا یا اشتباه در تحلیل، زیان سنگینی متحمل نشوید. همچنین لازم است پیش از باز کردن هر پوزیشن، مقدار دقیق سرمایه‌ای را که می‌خواهید وارد معامله کنید، تعیین کنید. حتی اگر با استفاده از لوریج می‌توانید چند برابر سرمایه‌تان معامله کنید، نباید کل سرمایه خود را به خطر بیندازید، چون ریسک لیکویید شدن به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
حد سود و حد ضرر تعیین کنید
یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کنترل ریسک و جلوگیری از لیکویید شدن، استفاده از ابزارهای «حد ضرر» (Stop Loss) و «حد سود» (Take Profit) است. مقدار این حدود باید بر اساس میزان تحمل ریسک معامله‌گر تعیین شود. روش رایج در میان تریدرها نسبت ریسک به ریوارد یک به دو است، یعنی به‌ازای دو واحد سود، یک واحد ضرر قابل‌قبول در نظر گرفته می‌شود. نکته مهم این است که پس از تعیین حدود سود و ضرر، از تغییر دادن آن‌ها در میانه معامله خودداری کنید، چون چنین کاری اغلب منجر به تصمیم‌های احساسی و ضرر بیشتر می‌شود.
بازار جایی برای جبران نیست
ضرر بخشی طبیعی از معامله‌گری است و هیچ تریدری نمی‌تواند در تمام معاملات سود کند. یکی از اشتباهات رایج، ورود سریع به معامله جدید برای جبران ضرر قبلی است. این رفتار احساسی اغلب باعث افزایش ضرر و در نهایت، لیکویید شدن سرمایه می‌شود. بهتر است پس از زیان، کمی از بازار فاصله بگیرید، معاملات خود را بررسی کنید و اشتباهات گذشته را شناسایی کنید تا در آینده با ذهنی آرام‌تر وارد شوید.
از رمزارزهای ناشناخته دوری کنید
بازار رمزارزها در مقایسه با سایر بازارهای مالی، نوسان بیشتری دارد. برخی از رمزارزها یا پروژه‌های جدید، ارزش ذاتی مشخصی ندارند و تنها برای مدتی کوتاه رشد می‌کنند و سپس سقوط می‌کنند. این رمزارزها که اغلب در میان آن‌ها میم‌کوین‌ها نیز دیده می‌شوند، به‌شدت پرنوسان‌اند و می‌توانند باعث لیکویید شدن سریع حساب شوند. بنابراین، پیش از ورود به معامله، باید از اعتبار و پایداری رمزارز مورد نظر اطمینان حاصل کنید.
