چه کشورهایی از آمریکا جنگنده می‌خرند؟

بازار جهانی هواپیماهای جنگی توسط تعداد کمی خریدار عمده و حتی تعداد کمتری صادرکننده غالب شکل گرفته است. در این مطلب قصد داریم بررسی کنیم که کدام کشورها پیشرفته‌ترین جنگنده‌های آمریکایی، به‌ویژه F-35، F-15، F-16 و F/A-18 را خریداری می‌کنند و چرا این خریدها در چشم‌انداز ژئوپولیتیک و فناوری در حال تغییر سال ۲۰۲۵ اهمیت دارند.

همان‌طور که متحدان ناتو و قدرت‌های نوظهور ناوگان‌های قدیمی جنگنده‌های خود را نوسازی می‌کنند، انتخاب‌ها در مورد پنهانکاری، قابلیت همکاری، هزینه و صنعت داخلی بر تصمیمات خرید تأثیر می‌گذارد. در این مقاله ارزیابی خواهیم کرد که کدام کشورها در حال خرید کدام هواپیما هستند، تغییرات اخیر در سیاست دفاعی را بررسی کرده و ارزیابی خواهیم کرد که چگونه سلطه آمریکا بر بازار صادرات جنگنده‌ها با نظرات سیاسی مخالف در داخل، تعرفه‌ها و جایگزین‌های در حال ظهور اروپایی و آسیایی به چالش کشیده می‌شود.

بزرگ‌ترین خریداران جنگنده‌های آمریکایی

ایالات متحده همچنان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده جت‌های جنگنده تاکتیکی در جهان باقی مانده است، با چهار نوع جنگنده که بر بازار فروش به خریداران خارجی غالب هستند. در خط مقدم این حوزه جنگنده نسل پنجمی F-35 Lightning II قرار دارد که به دلیل ویژگی‌های پنهانکاری و قابلیت‌های اتصال شبکه‌ای از دیگر جنگنده‌ها متمایز است. بعد از آن F-15EX Strike Eagle II با ظرفیت حمل مهمات قابل توجه قرار دارد که برای جایگزینی ایگل‌های قدیمی و حمل محموله‌های بزرگ‌تر ساخته شده است. جنگنده قدیمی F-16 Fighting Falcon همچنان به‌عنوان پراستفاده‌ترین جنگنده غربی، به دلیل انعطاف‌پذیری و چندمنظوره بودنش جایگاه خاصی دارد. و F/A-18 Super Hornet با قابلیت عملیات از روی ناوهای هواپیمابر همچنان به خدمت به شرکای کلیدی آمریکا از حاشیه اقیانوس آرام تا اروپا ادامه می‌دهد.

حجم صادرات جنگنده‌های آمریکایی، سلطه آمریکا بر این بازار را تأیید می‌کند. تا اوایل ۲۰۲۵، بیش از ۹۰۰ فروند F-35 در خدمت ۱۹ کشور متحد آمریکا قرار دارد و سفارش خرید بیش از ۱,۷۰۰ فروند دیگر از این نوع نیز ثبت شده، که نشانه‌ای از جذابیت جهانی آن است. F-16 Fighting Falcon به ۲۷ کشور تحویل داده شده است، با حدود ۲,۰۸۰ فروند فعال در سراسر جهان و بیش از ۱۲۰ فروند جدید تحت قرارداد برای صادرات.

اگرچه در ایالات متحده تولید می‌شود، اما F-15EX هنوز خرید تأیید شده‌ای فراتر از خریداران داخلی خود ندارد؛ اگر چه اندونزی در اواخر ۲۰۲۳ پیشنهادی برای خرید ۶ فروند از این نوع امضا ارائه کرده و لهستان به‌طور فعال در حال ارزیابی خرید آن است. خانواده F/A-18 ساخت بوئینگ نیز یک چنگنده پرکار چندمنظوره است که ارزش خود را در خدمت ایالات متحده ثابت کرده و توجه مشتریان کلیدی خارجی را جلب کرده است.

این چهار پلتفرم در کنار هم ستون فقرات قدرت هوایی متحدان ایالات متحده را تشکیل می‌دهند. صادرات تسلیحات آمریکا در سال مالی ۲۰۲۴ با رشد ۲۹ درصدی به رکورد ۳۱۸.۷ میلیارد دلار رسید که بخشی از آن ناشی از ۲۳ میلیارد دلار فروش و بسته‌های نوسازی F-16 به ترکیه و ۱۸.۸ میلیارد دلار قرارداد فروش F-15 به اسرائیل، همراه با خرید بزرگ ۱۳.۳ میلیارد دلاری F-35 توسط کانادا بود. این ارقام نشان‌دهنده تقاضای رو به رشد برای جنگنده‌های آمریکایی در بحبوحه افزایش تنش‌های منطقه‌ای است. چه در آسمان‌های منطقه هندو-پاسیفیک و چه در تقویت جناح شرقی ناتو، پرصادرات‌ترین جنگنده‌های آمریکا همچنان در دهه پیش‌رو شکل‌دهنده بازدارندگی جهانی کشورهای متحد این مناطق خواهند بود.

F-35 Lightning II: شراکت‌ها، سفارش‌ها و مناسبات در حال تغییر

جنگنده F-35 Lightning II ساخت لاکهید مارتین به‌عنوان محور اصلی استراتژی صادرات قدرت هوایی مدرن آمریکا شناخته می‌شود. این جت در سه نسخه (A، B و C) تولید می‌شود که به‌ترتیب برای عملیات متعارف، برخاست/فرود کوتاه یا عمودی (STOVL) و ناونشینی طراحی شده‌اند و طیف گسترده‌ای از نیازهای دفاعی را پوشش می‌دهند.

خریداران اصلی این جنگنده شامل شرکای ناتو (بریتانیا، ایتالیا، هلند، کانادا، دانمارک، نروژ، فنلاند، یونان، رومانی) به‌علاوه ژاپن، کره جنوبی، استرالیا، سوئیس، سنگاپور و برخی کشورهای دیگر هستند.

با این حال، تردید میان کشورهای خریدار اف-۳۵ در حال افزایش است. سوئد و اسپانیا خریدها را به نفع گزینه‌های اروپایی به تعویق انداخته‌اند، در حالی که کانادا و پرتغال در حال بازنگری تعهدات خود برای خرید هستند. این تحولات نشان می‌دهد که اهرم سیاسی تقریباً به‌اندازه عملکرد در خرید جنگنده اهمیت یافته است.

خانواده F-15 Eagle: از برتری هوایی تا نیروی پرکار

خانواده F-15 با تکامل در قالب مجموعه‌ای از نسخه‌ها که از جنگنده‌های صرفاً برتری هوایی تا مدل‌های دومنظوره ضربتی Eagle و در نهایت نسخه نسل دیجیتال F-15EX ساخت بوئینگ را شامل می‌شود، توان بقای خود را اثبات کرده است. این جنگنده که در اواخر دهه ۱۹۶۰ با نام McDonnell Douglas F-15A/B برای سلطه بر جنگنده‌های دشمن طراحی شد، به‌سرعت قدرت پیشرانه بی‌نظیر، چابکی و عملکرد راداری بی‌رقیبی را نشان داد.

در حالی که مدل‌های نخستین F-15C/D فقط در خدمت نیروی هوایی آمریکا باقی ماندند و صادر نشدند، بوئینگ در دهه ۱۹۸۰ نسخه پایه را به نسخه چندمنظوره F-15E Strike Eagle تبدیل کرد. از آنجا، این پلتفرم نسخه‌های مشتق صادراتی ویژه‌ای را به همراه آورد: F-15I “Ra’am” اسرائیل، F-15J ژاپن، F-15K “Slam Eagle” کره جنوبی، F-15SG سنگاپور، F-15QA قطر و F-15SA عربستان سعودی.

هر نسخه، سامانه‌های مأموریتی خاص کشور خریدار را در خود ادغام می‌کند؛ از مجموعه‌های جنگ الکترونیک اسرائیل گرفته تا رایانه‌های معماری باز قطر، در حالی که ظرفیت بارگذاری خاص و ایمنی موتور دوقلو، ویژگی ثابت ایگل باقی مانده است.

اکنون در خط مقدم این خانواده، F-15EX Eagle II قرار دارد؛ نخستین ایگل تولیدی جدید که از سال ۲۰۰۱ وارد خدمت نیروی هوایی آمریکا شده است. جذابیت F-15EX در مجموعه جنگ الکترونیک با معماری باز، رادار AESA و توانایی حمل سلاح‌های هایپرسونیک روی نقاط اتصال توسعه‌یافته نهفته است. در حالی که نیروهای هوایی غربی بین پنهانکاری و ظرفیت بارگذاری توازن برقرار می‌کنند، Strike Eagle II می‌تواند در میان کشورهایی که قادر به گذار کامل به جنگنده‌های نسل پنجم نیستند، جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.

نامه سفارش و پیشنهاد اواخر سال ۲۰۲۳ اندونزی برای خرید شش فروند EX، نخستین صادرات این خانواده را رقم زد؛ ارزیابی‌های جاری «Eagle 3» توسط اسرائیل و لهستان نیز نشانه‌ای از افزایش استقبال در میان متحدان ناتو برای این جنگنده است. بسیاری از نیروهای هوایی اکنون F-35 و F-15EX را به‌عنوان دارایی‌های مکمل می‌بینند: اولی برای مأموریت‌های نفوذی و دومی برای پروازهای با تداوم بالا و حمل بار سنگین. با نیم‌قرن بلوغ عملیاتی، شبکه‌های پشتیبانی قوی و نوسازی مستمر، تبار ایگل که اکنون F-15EX پیشتاز مسیر آن است، همچنان سنگ‌بنای قدرت هوایی جهان تا قرن بیست‌ویکم باقی خواهد ماند.

F‑۱۶ Fighting Falcon: داستان یک مشارکت جهانی

جنگنده F-16 Fighting Falcon به ستون فقرات نیروی هوایی متحدان آمریکا در سراسر جهان تبدیل شده و بیش از ۴,۶۰۰ فروند آن به بیش از ۲۵ کشور تحویل داده شده است. طراحی انعطاف‌پذیر این جنگنده به مشتریان امکان می‌دهد فالکون را با نیازهای راهبردی خود سازگار کنند؛ چه برای حملات دوربرد، رهگیری در ارتفاع بالا یا حملات دقیق زمینی. در عین حال، همه آن‌ها از یک شبکه پشتیبانی مشترک بهره می‌برند که هزینه‌ها را کاهش داده و آمادگی عملیاتی را افزایش می‌دهد.

علاوه بر نیروی هوایی ایالات متحده، چندین کشور دیگر نیز به این جنگنده افسانه‌ای متکی هستند. در ادامه، برخی از مشتریان خارجی فالکون و نحوه سفارشی‌سازی ناوگانشان آمده است:

• یونان حدود ۱۷۰ فروند F-16C/D را به استاندارد Mid-Life Update (MLU) ارتقاء داده است که شامل کابین دیجیتال، لینک داده Link 16 و سازه‌های تقویت‌شده می‌شود.
• ترکیه حدود ۲۴۰ فروند فالکون در گونه‌های Block 50، Block 52+ و مدل‌های MLU بومی دارد که با غلاف‌های هدف‌گیری LANTIRN و کیت‌های جنگ الکترونیک ساخت داخل مجهز شده‌اند.
• امارات متحده عربی ۸۰ فروند Block 60 “Desert Falcon” را در اختیار دارد که مجهز به مخازن سوخت جانبی، رادار AN/APG-80 AESA و سامانه‌های کنترل محیطی بهینه‌شده برای عملیات بیابانی هستند.
• اسرائیل ناوگان F-16I “Sufa” شامل ۱۰۲ فروند جنگنده دو‌سرنشینه را در اختیار دارد که قابلیت اطمینان بدنه آمریکایی را با آویونیک اسرائیلی، سامانه‌های هدف‌گیری نصب‌شده روی کلاهخود و تدابیر مقابله‌ای پیشرفته برای مأموریت‌های حمله عمقی و SEAD ترکیب می‌کند.
• کره جنوبی با حدود ۱۴۰ فروند KF-16 که دارای توانمندی‌هایی مشابه نسخه Block 52 هستند، اما رایانه‌های مأموریتی و لینک‌های داده ساخت داخل را به کار گرفته‌اند.
• کشورهایی مانند مصر، پاکستان، یونان، دانمارک، نروژ و دیگران، ناوگان Block 30/32/40/50 خود را به‌طور مستمر با آویونیک، رادارهای جدید و سامانه‌های دفاع شخصی ارتقاء می‌دهند.

رو به آینده، ارتقاء Block 70/72 “Viper” با محوریت رادار AN/APG-83 SABR AESA، معماری باز و رایانه‌های مأموریتی مدرن، جریان قدرتمندی از صادرات را هدایت خواهد کرد. قراردادها و سفارش‌های اخیر برای این جنگنده از کشورهای بحرین، بلغارستان، اردن، اسلواکی، تایوان، آرژانتین و دیگر کشورهاست.

در همین حال، فالکون‌های دست‌دوم اهدایی از سوی شرکای ناتو در اوکراین به پرواز درمی‌آیند و کشورهایی مانند رومانی، پرتغال و سایر کاربران اروپایی، نسخه‌های قدیمی را تا حد امکان به استاندارد وایپر نزدیک می‌کنند. علاقه فیلیپین، کلمبیا و برخی نیروی‌های هوایی آفریقایی نیز بر ترکیب بدون تاریخ مصرف فالکون از نظر قیمت مناسب، عملکرد و پتانسیل نوسازی آن تأکید دارد. با این سفارش‌ها و برنامه‌های نوسازی خارجی، داستان جهانی فالکون هنوز به پایان نرسیده و بال‌های آن سال‌ها همچنان در آسمان‌ها فرمانروایی خواهند کرد.

F/A‑۱۸ Hornet و Super Hornet: قدرت آتش ناونشین در بازارهای صادراتی

خانواده F/A-18 ساخت مک‌دانل داگلاس/بوئینگ، از مدل‌های اصلی A/B/C/D Hornet گرفته تا نسخه‌های بزرگ‌تر E/F Super Hornet و EA-18G Growler، از سال ۱۹۸۳ ستون فقرات هوانوردی ناونشین آمریکا و متحدانش بوده است. در بازه زمانی ۱۹۷۸ تا ۲۰۲۰، بیش از ۲,۱۰۰ فروند از خانواده هورنت تولید شد که بر عرشه ناوهای هواپیمابر و در نیروهای هوایی جهان خدمت کرده‌اند.

در سال ۲۰۲۵، حدود ۸۲۰ فروند از این هواپیماها همچنان در خدمت فعال هشت کشور باقی مانده‌اند؛ از هورنت‌های قدیمی که در انتظار بازنشستگی هستند گرفته تا سوپر هورنت‌هایی که هنوز از طریق آخرین خطوط تولید بوئینگ، با برنامه تحویل تا اواخر ۲۰۲۵، به دست مشتریان می‌رسند.

در حالی که خط تولید F/A-18 در شرکت بوئینگ تا سال ۲۰۲۷ به تحویل‌های نهایی خود نزدیک می‌شود، چندین کشور همچنان هم نسخه‌های قدیمی هورنت و هم گونه‌های جدیدتر سوپر هورنت را به کار می‌گیرند. استرالیا، کانادا، فنلاند، اسپانیا، مالزی و سوئیس هنوز به مدل‌های اورجینال F/A-18A/B و C/D متکی هستند، در حالی که کویت و استرالیا و البته ایالات متحده، نسخه‌های پیشرفته‌تر F/A-18E/F Super Hornet را نیز در خدمت خط مقدم دارند.

وضعیت اسپانیا، پیچیدگی تعامل بین آرزوهای خرید و سیاست‌های صنعتی را برجسته می‌کند: مادرید در سال ۲۰۲۵ برنامه خرید F-35B را کنار گذاشت و تصمیم گرفت بودجه را به سمت Eurofighter Typhoon هدایت کند و منتظر سامانه آینده FCAS بماند، که این تصمیم باعث شد ناو هلیکوپتربر آبی-خاکی Juan Carlos I بدون جایگزین VTOL برای AV-8B Harrier‌های بازنشسته باقی بماند.

هدایت روندها، چالش‌ها و چشم‌اندازهای آینده

با نگاهی به آینده، صادرات جنگنده‌های آمریکایی به ظرفیت صنعتی، پشتیبانی آمادگی رزمی و تغییرات در چشم‌انداز تهدیدها بستگی خواهد داشت. موج برنامه‌های رقیب مانند FCAS در اروپا، J-35 در چین و Su-57 در روسیه، فشار رقابتی را افزایش می‌دهد.

صادرکنندگان باید مجوزهای صادرات، تعهدات جبرانی (offset) و ریسک‌های امنیت سایبری را مدیریت کنند. در همین حال، خریداران کل هزینه چرخه عمر را می‌سنجند: خرید جنگنده‌های نسل پنجم با پنهانکاری پیشرفته در برابر جنگنده‌های پرکار نسل چهارم با هزینه خرید پایین‌تر. رشد اخیر ۲۹ درصدی در تأیید فروش تسلیحات توسط وزارت خارجه آمریکا، همچنان نشان‌دهنده تقاضای قوی برای جنگنده‌های ساخت این کشور است، اما بر نیاز به دیپلماسی محتاطانه و تاب‌آوری زنجیره تأمین نیز تأکید دارد.

کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۰۳۰، بازار جنگنده‌ها به ارزشی بیش از ۶۰ میلیارد دلار در سال برسد و فناوری‌هایی چون هوش مصنوعی، همراه‌های بدون‌سرنشین و هوانوردی رزمی شبکه‌محور نیازها را دگرگون کنند. با این حال، در حال حاضر، F-35، F-15EX، F-16 و F/A-18 همچنان ستون فقرات توان هوایی کشورهای همسو با غرب باقی مانده و تضمین می‌کنند که طراحی و پشتیبانی صنعت هوانوردی ایالات متحده دهه‌ها آسمان‌های اروپا تا هند-پاسیفیک را در کنترل خود داشته باشد.