چه تعداد معتاد در ایران داریم؟| «گل» رتبه سوم مخدر در کشور
آمارها می‌گویند وضعیت اعتیاد در ایران هر روز نگران‌کننده تر می‌شود. طبق آمار رسمی حدود ۱۵ میلیون ایران تحت تاثیر مواد مخدر هستند.
براساس آمارهای رسمی، بیش از ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر در کشور به شکل مستمر یا غیرمستمر مواد مخدر مصرف می‌کنند. با در نظر گرفتن خانواده‌ها، حدود ۱۵ میلیون نفر از ایرانیان به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر مصرف مواد مخدرند؛ یعنی چیزی در حدود یک‌ششم جمعیت کشور. از سوی دیگر، تعداد معتادان متجاهر به حدود ۷۰ هزار نفر می‌رسد و نرخ شیوع اعتیاد در جمعیت فعال کشور، ۵ درصد اعلام شده است. این نرخ در میان کارگران به ۲۲ درصد و در دانش‌آموزان به ۲ درصد می‌رسد؛ آماری که نشان‌دهنده‌ی گسترش این آسیب در قشرهای مولد جامعه است.
مصرف گل؛ صعود یک ماده به رتبه سوم
یکی از تغییرات مهم در الگوی مصرف، رشد سریع مصرف ماده مخدر «گل» است. این ماده که در دهه ۹۰ در رتبه ۶ یا ۷ مصرف قرار داشت، اکنون پس از تریاک و شیشه، سومین ماده پرمصرف در کشور شده است. طبق آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر، در گروه سنی نوجوانان (۱۵ تا ۱۸ سال)، ۶۶ صدم درصد مصرف گل و ۲۵ صدم درصد مصرف حشیش ثبت شده است. این آمار در میان جوانان به ترتیب ۳.۳ درصد و ۲.۵ درصد می‌رسد. ناکفته نماند که این اعداد مربوط به درصد مصرف‌کنندگان مواد مخدر هستند، نه کل جمعیت.
سیاست‌های توسعه‌ای و غیبت رویکرد بلندمدت
نگاهی به سیاست‌های کلان توسعه در ایران نشان می‌دهد که تا برنامه سوم توسعه، اعتیاد یا اصلاً در متن برنامه‌ها نبود یا به‌طور کلی به آن اشاره شده بود. از برنامه چهارم توسعه توجه ساختاری به مسئله اعتیاد آغاز شد. برنامه ششم توسعه جدی‌ترین رویکرد را در این زمینه داشت و هدف کاهش ۲۵ درصدی آسیب‌های اجتماعی را در دستور کار قرار داد. با این حال، نبود شاخص‌های دقیق، ضعف در ارزیابی و استفاده نکردن از تجارب پیشین باعث شد این هدف نیز محقق نشود. کارشناسان معتقدند نظام برنامه‌ریزی در ایران به دلیل محدودیت‌های زمانی در تدوین برنامه‌ها، فرصت بازنگری و اصلاح سیاست‌های پیشین را ندارد.
چرخه‌ای معیوب از جمع‌آوری تا رهاسازی
یکی از پرچالش‌ترین بخش‌های مقابله با اعتیاد، عملکرد مراکز ماده ۱۶ یا همان مراکز درمان اجباری است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که این مراکز بیشتر از آنکه به درمان پایدار معتادان بپردازند، به پاکسازی ظاهری شهرها از حضور معتادان تمرکز کرده‌اند. جمع‌آوری و رهاسازی مکرر این افراد، چرخه‌ای معیوب ایجاد کرده که نه‌تنها اثربخش نیست، بلکه منابع را نیز هدر می‌دهد. در بخش‌های پیشگیری، حمایت اجتماعی و توانمندسازی نیز کاستی‌های جدی مشاهده می‌شود.
هزینه‌های سنگین اقتصادی و آمار مرگ‌ومیر
برآوردها نشان می‌دهد که مواد مخدر سالانه چیزی در حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌کند؛ هزینه‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم از مصرف، درمان، مقابله، بازداشت و پیامدهای اجتماعی ناشی می‌شود. در سال ۱۳۹۹، بیشترین تعداد مرگ‌ومیر ثبت‌شده ناشی از اعتیاد با رقم ۴۶۰۰ نفر گزارش شده و در سال‌های اخیر نیز به طور متوسط حدود دو هزار نفر سالانه جان خود را از دست می‌دهند.
با وجود همه چالش‌ها، ایران در مبارزه با قاچاق مواد مخدر نقش فعالی در سطح جهانی دارد. براساس گزارش اعلامی از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۴۰۲، بیش از ۵۸۰ تن انواع مواد مخدر در کشور کشف شده است. تریاک همچنان بیشترین سهم را در کشفیات دارد و ایران با کشف ۹۲ درصد تریاک، ۵۹ درصد مرفین و ۲۷ درصد هروئین جهان، رتبه نخست را در جهان در اختیار دارد.
تأثیرات جهانی مواد مخدر
گزارش جهانی مواد مخدر ۲۰۲۴ که توسط دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل منتشر شده، به بررسی روندهای جهانی در زمینه تولید، قاچاق و مصرف مواد مخدر پرداخته و بر تأثیرات منفی آن بر سلامت، امنیت و رفاه جوامع تأکید می‌کند. طبق گفته غدا والی، دبیر اجرائی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، این مسئله همچنان به تشدید بی‌ثباتی و نابرابری‌های جهانی منجر شده و آسیب‌های جدی و غیرقابل جبرانی به افراد وارد می‌کند. او بر لزوم مقابله با بازار غیرقانونی مواد مخدر و همچنین افزایش سرمایه‌گذاری در برنامه‌های پیشگیری و درمان تأکید دارد.
در این گزارش آمده است که تعداد افرادی که مواد مخدر مصرف می‌کنند در ۱۰ سال گذشته ۲۰ درصد افزایش یافته و در سال ۲۰۲۲ به ۲۹۲ میلیون نفر رسیده است. کانابیس همچنان به عنوان پرمصرف‌ترین ماده مخدر در سطح جهانی شناخته می‌شود و بعد از آن مواد شبه‌افیونی، آمفتأمین، کوکائین و اکستاسی قرار دارند. از سوی دیگر، بیش از ۶۴ میلیون نفر در سراسر جهان از اختلالات مصرف مواد مخدر رنج می‌برند، در حالی که تنها یک نفر از هر ۱۱ نفر به درمان دسترسی دارد. این رقم در میان زنان حتی کمتر است، به طوری که از هر ۱۸ زن تنها یک نفر به درمان دسترسی پیدا می‌کند.
همچنین، در سال ۲۰۲۲، حدود ۷ میلیون نفر به دلیل جرائم مربوط به مواد مخدر با پلیس برخورد داشته‌اند که بیش از دو سوم این افراد به دلیل مصرف یا در اختیار داشتن مواد مخدر برای مصرف شخصی گرفتار شده‌اند. در همان سال، بیش از ۶ میلیون نفر به دلیل جرائم مربوط به مواد مخدر محکوم شده‌اند. این گزارش به تفاوت‌های چشمگیر در برخورد با این جرائم در مناطق مختلف دنیا اشاره دارد و نیاز به اصلاحات در نظام‌های عدالت کیفری را برجسته می‌کند.
ضرورت بازنگری در سیاست‌ها
کارشناسان اجتماعی بر این باورند که مقابله با اعتیاد، نیازمند رویکردی مبتنی بر پیشگیری، آموزش، حمایت اجتماعی و درمان پایدار است. تمرکز صرف بر جمع‌آوری معتادان، بدون فراهم آوردن بسترهای بازگشت به زندگی عادی، تنها به تشدید بحران منجر می‌شود. آموزش خانواده‌ها، تقویت آگاهی عمومی، حمایت از مراکز درمانی و استفاده از تجارب موفق جهانی، می‌تواند راهی برای کنترل و کاهش شیوع اعتیاد در کشور باشد؛ مسیری که بدون اصلاح سیاست‌های فعلی، بعید است به نتیجه مطلوبی برسد.