چرا زلزله زواره در تهران احساس شد؟

این زلزله در تلاقی روند گسله شمالغرب-جنوب شرقی با روند شرقی-غربی در نزدیکی ریزاب مریم رخ داد. پهنه مذبور در شمال دشت فروافتاده قم-اردکان و در ارتفاعات با راستای شرقی-غربی، با تمایل شمالغرب-جنوبشرق متشکل از سنگهای آذرین/ ولکانیکی دوران سوم آندزیتی – الیگو میوسن قرار دارد.

جزن ، سرشک و نطنز با زمینلرزه بامداد جمعه اول فروردین ۱۴۰۴ با بزرگای ۴.۸ و یک پسلرزه ۴.۵  لرزید . شرق اردستان، و کاشان در ناحیه ایران مرکزی – خرد قاره ایران مرکزی- و در نزدیکی کمان ماگمایی ارومیه-دختر – واقع شده‌ است . نرخ تغییر شکل  در ایران مرکزی، در محدوده ۱ تا ۳ میلیمتر میلی‌متر در سال ‌گزارش شده است. مهمترین زلزله گزارش شده قبلی در این محدود در ۲۷ ژوییه ۱۹۲۷ با بزرگای ۶.۳ در ناحیه دشت کویر در حدود ۱۰۰ کیلومتری شمال پهنه زلزله ۱۱ مهر ۱۴۰۴ (۲ اکتبر ۲۰۲۵) بوده است.

تغییر شکل فعال با  گسلش امتدادلغز راستگرد و تراگذر فشاری تا راندگی و روند غرب-شمالغرب / شرق-جنوب شرق  همگرایی و و چرخش غلاف جهت عقربه های ساعت در ناحیه ایران مرکزی را شکل می دهد. در پهنه اردستان در کمان ماگمایی ارومیه-دختر حرکات گسله  امتدادلغز فعال و راندگی ‌غالب است و  گسل زفره، یک تراگذر فشاری راستگرد با روند تقریبا شمالی-جنوبی بین زفره و نطنز ‌شاخص است. گسل اردستان نیز یکی از گسلهای مرز غرب دشت کویر در این ناحیه است. ‌سامانه گسلی قم – زفره  به طول حدود ۲۵۰ کیلومتر با سازوکار امتداد لغز راستگرد است. بخش کاشان این منطقه اغلب به عنوان گسل کاشان از نزدیکی کاشان می‌گذرد و مرز بین کوه‌های کرکس و دشت را تشکیل می‌دهد.

زلزله بامداد ۱۱ مهر ۱۴۰۴ شش ماه پس از زمینلرزه اول فروردین ۱۴۰۴ در همین منطقه نمایانگر  تداوم لرزه خیزی متوسط در این منطقه است. ‌زمینلرزه های متوسط در شرق/ جنوب شرق  کاشان در بازه زمانی شش ماه  و یازده روزه از نظر پتانسیل زمینلرزه های شدید بعدی در همین ناحیه باید مورد توجه قرار گیرد. زمینلرزه های شدید در این پهنه مکرر و فراوان رخ نمی دهند ولی در هر سده انتظار وقوع یک زمینلرزه شدید در این پهنه وجود دارد.  

این زلزله در بخشهایی از تهران نیز – به ویژه در جنوب تهران – حس شد.  اینکه یک زلزله با بزرگای ۵.۳  در فاصله ۲۵۰ کیلومتری در یک کلان‌شهر مانند احساس می‌شود، ‌دلایل مختلفی دارد. زلزله با بزرگای ۵.۳ در فاصله بیش از ۲۰۰ کیلومتر می تواند به دلیل اثر خاک تشدید شود به ویژه در جنوب شهر تهران که خاک نرم ضخامت زیادی دارد. از سوی دیگر ساختمانهای بلند می توانند با تشدید جنبش در طبقات بالایی تکانهای شدت یافته بیشتری تحمل کنند.  البته زلزله در نیمه شب رخ داده و افراد در حالت استراحت، به ویژه در طبقات بالای ساختمان‌ها، احساس کرده اند. آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های بلند، امواج با پریود یا دوره تناوب طولانی (که در ۲۵۰ کیلومتر غالب هستند) را تقویت و تشدید می‌کنند. افرادی که در طبقات بالایی به ویژه از طبقه چهارم به بالا هستند لرزش شدیدتر و طولانی‌تری را نسبت به کسی که در طبقه دوم یا سطح زمین قرار دارند  احساس خواهند کرد. اگر همین ساختمان بلند روی خاک نرم  قرار داشته باشد که در تهران و شهرهای جنوب تهران فراوانند امواج لرزه‌ای می‌توانند تقویت شوند. اگر روی سنگ بستر سخت قرار داشته باشند لرزش کمتر خواهد بود.

از سوی دیگر تراکم و حساسیت جمعیت نیز مهم است  در یک منطقه لرزه‌خیز مانند تهران تعداد بیشتری از مردم احتمال بیشتری دارد زمینلرزه ای را حس کنند. در حال حاضر چنین معرضیت جمعیتی بالایی بالافاصله در رسانه‌های اجتماعی و اخبار منعکس می شود. در عرض چند دقیقه، پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی (به ویژه اینستاگرام،  X/Twitter ) با پست‌هایی با عنوان  «زلزله در تهران» داغ می شوند. به هر حال برای اقلیتی از جمعیت در تهران ، به خصوص ساکنان در طبقات بالای ساختمان‌ها، این زلزله  یک حس غلتیدن یا تاب خوردن آرام و نامحسوس است که ممکن است حدود ۵ تا ۱۰ ثانیه حس شده باشد. جالب است که در ساختمانهای بلند اصفهان نیز احتمالا چنین زمینلرزه ای حس شده است چرا که اصفهان در ۱۸۰ کیلومتی کانون قرار داشته است. دلایل حس شدن این زلزله در بخشهایی از اصفهان کمابیش با تهران مشابه است.

*استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله

۲۳۳۲۳۳