گفته می شود ترک‌های مسجد عباسی تا شکاف‌های سی‌وسه‌پل؛ فرو نشست در اصفهان در حال گسترش است و همین مسئله فرونشست در این شهر را وارد بحران کرده است.
فرونشست در ستون‌های نامتقارن مسجد عباسی، ترک‌های میدان نقش جهان و شکاف‌های سی‌وسه‌پل بر بستر خشک زاینده‌رود مشهود است. مردم این را دیده‌اند و مسئولان هم. کارشناسان هر روز درباره مرگ آبخوان‌ها هشدار می‌دهند و از فرونشست در شهر اصفهان و دشت‌های هم‌جوارش می‌گویند اما تکرار هشدارها درباره این وضعیت هنوز به اقدامی جدی برای توقف بحران نینجامیده است. اکنون ۳۰استان کشور درگیر این پدیده‌اند و وضعیت در ۱۸استان بحرانی است. اصفهان هم یکی از آنهاست؛ تنها شهری که کاملاً در پهنه فرونشستی قرار گرفته و با ادامه تنش آبی، فرورفتگی زمین مثل آفتی پیش می‌رود و گستره بزرگ‌تری را فرا می‌گیرد.
اتفاقی که می‌افتد این است: نشست تدریجی یا ناگهانی زمین بر اثر خروج آب از لایه‌های خاک و از‌دست‌رفتن پیوند میان ذرات. همین اتفاق یک خطی، آرام‌آرام و در طول سالیان رخ می‌دهد و بحرانی می‌شود و شاید از همین رو است که به آن بی‌توجهی می‌شود. اما این کاهش ارتفاع سطح زمین مخاطره‌ای جدی و تهدیدآمیز محسوب می‌شود و در اصفهان هم بالاخره به چشم آمده است.
مقاله پژوهشی «بررسی میزان آسیب‌پذیری و تاب‌آوری شهر اصفهان در برابر پدیده فرونشست زمین» که زمستان ۱۴۰۳ در مجله منظر به چاپ رسیده است، به این سوال جواب می‌دهد که این شهر تا چه اندازه دربرابر این پدیده آسیب‌پذیر است: «درحال‌حاضر نرخ فرونشست در دشت اصفهان- برخوار در حدود ۱۶۰ میلی‌متر در سال و فرودگاه شهید بهشتی اصفهان بین ۸ تا ۱۲ سانتی‌متر در سال است.
اهمیت این نگرانی زمانی قابل مشاهده است که در دنیا وقتی که نرخ فرونشست به چهار میلی‌متر در سال می‌رسد، وضعیت بحرانی اعلام می‌شود، این درحالی است که طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ در مناطق شمالی اصفهان نرخ فرونشست ۱۵۶ میلی‌متر اعلام شده که تقریباً ۴۰ برابر نرخ جهانی است.» این مقاله در بررسی خود به این نتیجه می‌رسد که اکثر ساخت‌وسازهای موجود در نواحی شمال شهر و قسمت‌هایی به‌صورت نواری، غیراصولی و غیرمتناسب با شرایط مخاطره‌آمیز است. بناهای تاریخی هم در همین گروه جای می‌گیرند.
جزئیاتی از فرونشست در اصفهان
علی بیت‌اللهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی درباره وضعیت فرونشست در اصفهان به «هفت صبح» توضیح می‌دهد: «تنها کلانشهر کشور که تمام مساحت آن در پهنه فرونشستی قرار گرفته، اصفهان است. دلیلش این است که چشمه تغذیه‌کننده آبخوان اصفهان، نفوذ آب از زاینده‌رود به زیر سطح زمین بود اما اکنون، به‌ویژه بعد از قطع جریان رود، فرونشست بحرانی شده است.
علت رشد و توسعه اصفهان از ابتدا وجود زاینده‌رود بود اما با انتقال آب به حوضه‌ای، توسعه باغات، احداث بندها در سمت غربی سد زاینده‌رود و همچنین کاهش نزولات جوی، این رود خشکید. رودی که زمانی شش ماه از سال جریان داشت، به قطع کامل جریان آب در طول سال رسید. از طرف دیگر بیش از ۶ هزار حلقه چاه در محدوده شهری اصفهان و اطرافش آب زیادی را استحصال می‌کند.
این چاه‌ها متوقف نشده و کماکان آب زیرزمینی را بیرون می‌کشد و در حال حاضر سطح آب زیرزمینی، بیش از یک متر در سال پایین می‌رود. این بیشترین نرخ پایین‌رفتن سطح آب زیرزمینی است که خود موجب متراکم‌شدن خاک می‌شود. فرونشست زمین در کل گستره شهری گسترش یافته و نرخ آن در شهر اصفهان ۱۵ سانتی‌متر در سال است اما در تمام شهر یکسان نیست.»
توسعه فرونشست زمین در اصفهان تمام ساختمان‌ها، بناهای تاریخی و شریان‌های حیاتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اتفاقی است که در بسیاری از نقاط کشور درحال وقوع است. بیت‌اللهی می‌گوید: «از ۶۳ اثر ثبت‌شده جهانی کشور ما، ۲۷ درصد آن‌ها در پهنه‌های فرونشست قرار دارند. این مشکل مربوط به سراسر کشور است، به تمام نقاطی که ریشه‌های هویتی مردم به آن وابسته است.»
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با توضیح اینکه بناها و محوطه‌های تاریخی، فاقد اسکلت‌های به‌هم‌پیوسته هستند و به همین دلیل تحت‌تاثیر فرونشست نامتقارن زمین دچار ترک‌خوردگی می‌شوند، ادامه می‌دهد: «این ترک‌ها هم در سطح زمین دیده می‌شود؛ نظیر فرونشست ورزشگاه نقش جهان، دشت مهیار، یا ترک‌هایی که به سمت فرودگاه اصفهان امتداد یافته است و فروچاله‌های متعددی که در این شهر رخ می‌دهد.
و ازطرف دیگر، باعث خروج از تعادل وزنی سازه‌ها می‌شود و ساختمان ترک می‌خورد. این را در مسجد جامع عباسی و میدان نقش جهان مشاهده کرده‌ام. حدود ۳۰۰ مسجد اصفهان که بسیاری‌شان تاریخی است، در پهنه فرونشستی است. حدود ۲۸۵ مدرسه هم در پهنه فرونشست است. در کل نزدیک ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر جمعیت در محدوده فرونشستی زندگی می‌کنند. به‌علاوه، مساحت بافت فرسوده اصفهان از تمام شهرهای ایران بالاتر است و این بافت خود در زون با خطر بالای فرونشست قرار می‌گیرد.»
او با این گفته‌ها تاکید می‌کند که ریسک فرونشست در اصفهان، از هر نظر ـ آثار تاریخی، ساختمان و مستحدثات، محیط زیست و حتی خطوط و شریان‌های حیاتی و مخازن سوخت ـ بالاست و جای هیچ‌‌گونه تعللی در اقدام عاجل در این زمینه نیست.
این مسئله باید ریشه‌ای حل شود
شهریار ناسخیان، رئیس گروه مرمت دانشگاه هنر اصفهان به هفت صبح می‌گوید: «فرونشست در تمام نقاط متفاوت است اما در اصفهان بسیاری از نقاط به میزان متفاوت آثار تاریخی در معرض آسیب دیده‌اند. این میان یک‌سری آثار در اولویت قرار دارند، مثل بنای مسجد امام و خود نقش جهان اوضاع نامناسبی دارد. سازه‌های اطراف زاینده‌رود هم به نوعی در اولویت هستند. خانه‌های تاریخی بسیاری در این مسیر قرار دارند.»
اما آیا تا امروز برای جلوگیری از پیشروی فرونشست در بناها اقدامی اضطراری انجام شده است؟ او جواب می‌دهد: «تاجایی‌که می‌دانم، برای جلوگیری از روند پیشروی اثر فرونشست بر میراث تاریخی اصفهان تاکنون اقدامی انجام نشده است. اصلاً از نظر فن مرمت و ساختمان راهکاری وجود ندارد. این مسئله باید ریشه‌ای حل شود. وجود آب و محکم‌شدن پیوندها بین دانه‌های خاک راه‌حل است.
دشت اصفهان مسئله جدی دارد و استفاده بی‌رویه از آب و برداشت‌های بی‌رویه باید متوقف شود. شعارهای زیادی داده می‌شود و به‌صورت جسته‌گریخته اقداماتی انجام می‌شود اما هیچ‌کدام به شکل جدی انجام نشده است و محسوس نیست. بناها را تک‌به‌تک مانیتور نکرده‌اند اما در بعضی بناها به‌صورت موردی پروژه‌های خاصی تعریف شده است، ازجمله نقش جهان.»
به گفته ناسخیان، ازسوی دیگر میان میراث فرهنگی و دستگاه‌های مسئول در زمینه فرونشست هماهنگی وجود ندارد که داده‌هایشان را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و دنبال راه حل باشند. «همه بر این مشکل واقف‌اند. بسیاری از مناطق در ایران درگیر این موضوع هستند و همه می‌دانند اما این کار شاید حتی در توان وزارت میراث فرهنگی نیست.»
آیا می‌شود جلوی پیشروی را گرفت؟
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی در توضیح راهکار توقف پیشروی فرونشست می‌گوید: «واضح است که دلیل اصلی فرونشست زمین افت سطح آب زیرزمینی است و اگر کاری کنیم که سطح آب زیرزمینی پایین نرود یا با سرعت بسیار کمتری پایین برود، به طبع آن فرونشست کنترل می‌شود.»
او توکیو را مثال می‌زند که نرخ فرونشست آن در سال ۱۹۶۵ میلادی، معادل وضعیت فعلی اصفهان بود اما ژاپن توانست این رقم را به صفر برساند. بنابراین پدیده‌ای که تحت تأثیر دخالت انسان توسعه و تکوین یافته، با دخالت انسانی هم قابل کنترل است. بیت‌اللهی می‌گوید در سال ۱۴۰۰ گزارشی۱۷۰ صفحه‌ای درباره فرونشست اصفهان تهیه کرده و در آن ۲۲ اقدام را مطرح کرده است که در صورت انجام فرونشست کنترل می‌شود اما «بااینکه انجام این اقدامات اعتبار اندکی می‌خواست، هنوز کاری شروع نشده است.»
خلاصه اقداماتی که برای کاهش فشار بر آبخوان در آن گزارش آمده، این‌هاست: تلاش برای ایجاد جریانی حداقلی در رودخانه زاینده‌رود به‌عنوان مهمترین و حیاتی‌ترین گام، کنترل برداشت آب از طریق چاه‌هایی که حتی به ابزار کنترل برداشت هم مجهز نیستند، توسعه شیوه‌های نوین آبیاری به‌جای روش سنتی غرقابی از طرف وزارت جهاد کشاورزی برای کاهش، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها با حفر چاه‌های جذبی در سطوح شهری و هدایت آب حاصل از بارندگی‌ها به زیر زمین، آبیاری فضای سبز طبق الگوی استاندارد، مدیریت کشت‌وزرع و کاهش محصولات کم‌آب‌بر و کشت عمودی…
بیت‌اللهی معتقد است نباشد نقش توسعه صنعتی اصفهان را نادیده گرفت: «شاید از نگاه کلاسیک بتوان گفت ۹۰ درصد مصرف آب در حوزه کشاورزی رخ می‌دهد و ۶ درصد شرب و ۴درصد در بخش صنعت. ظاهراً صنعت سهم زیادی در مصرف آب ندارد اما واقعیت این است که تمرکز بالای جمعیت موجب ایجاد نیازهای غذایی و کشاورزی و تولد صنایع کوچک دیگر می‌شود و انباشت جمعیت، فشار را بر آبخوان زیاد می‌کند. در واقع همین اتفاق در تهران رخ داده است. کانون جمعیتی تهران نزدیک به ۱۵ میلیون جمعیت را در خود جا داده است. صنایع، کارخانه‌ها و زیرساخت‌هایی که معیشت را تسهیل می‌کند، میل به مهاجرت به این نقاط را افزایش می‌دهد.»
این‌طور که او توضیح می‌دهد، بعد از تهران، اصفهان دومین کانون جمعیتی با حدود سه میلیون و ۸۰۰ هزار نفر است و مشهد در رتبه بعدی قرار دارد. و درست در نقاطی با بیشترین پهنه‌های فرونشست، شاهد بیشترین تمرکز جمعیتی هستیم. بیت‌اللهی می‌گوید: «مهمترین اصل در توسعه پایدار کشور، تلاش در همگن‌کردن توزیع جمعیت در نقاط مختلف کشور است، این کار با توزیع عادلانه زیرساخت‌های شغلی و معیشتی امکان‌پذیر است.»
از نگاه بیت‌اللهی بیشتر از کشاورزی و باغات حوضه آبریز سد زاینده‌رود که آب زیادی مصرف می‌کنند، وجود و هویت شهر اصفهان اهمیت دارد و وقت آن است که چاره‌اندیشی شود. او پیشنهاد می‌کند که اصفهان به‌عنوان نقطه پایلوتی برای اقدامات مقابله با فرونشست زمین تعریف می‌شد تا از این تجربه، الگوی خوبی برای تهران، شیراز، مشهد و دیگر شهرها ساخته شود.
