در 26 دی ماه در تاریخ چه گذشت؟ + وقایع 16 ژانویه چه بود؟

دوشنبه 25 دی 1402

امروز ۲۶ دی برابر با ۱۶ ژانویه تقویم میلادی است. روزی که در تاریخ آبستن وقایع و اتفاقات زیادی در ایران و جهان بوده است. به مرور برخی از این وقایع می‌پردازیم.

رویداد ها:

16 ژانویه ۱۳۱۷ (26 دی 695 شمسی)- بركناری رشيدالدين فضل الله و قتل او

۱۶ژانويه سال۱۳۱۷ ميلادي ابوسعيد بهادر ايلخان مغولي ايران رشيد الدين فضل الله همداني، مورخ و پزشك معروف رااز وزارت بركنار كرد و يك سال بعد مقتول ساخت. مخالفان اين مورخ كه جامع التواريخ از تاليفات اوست از او نزد ايلخان بد گويي، و حتي وي را متهم به مسموم كردن «الجايتو» ايلخان پيشين كرده بودند. قتل رشيدالدين بسيار ظالمانه بود؛ او را با شمشير به دو نيم كرده بودند. رشيدالدين در طول وزارت خود كوشيده بود كه مقامات كشوري را به اصحاب قلم و طبقه باسواد بدهد از جمله حمدالله مستوفي را متصدي امور منطقه قزوين تا زنجان كرده بود.

16 ژانویه ۱۸۴۶ (26 دی ماه 1224 شمسی)- آغاز تهاجم دو ساله امريكا به مكزيك

هم‏زمان با استقلال كشور مكزيك در قاره امريكا از دست استعمار اسپانيا در سال ۱۸۲۱م، شورش‏هايى عليه دولت مركزي صورت گرفت. يكي از اين شورش‏ها در سال ۱۸۳۶م در ايالت تگزاس كه آن زمان جزئي از مكزيك بود، روي داد و به همين دليل، قواي مكزيكي به رهبري رئيس جمهور وقت، سانتا آنا، در طي نبردي شديد، شورشيان را سركوب كردند. ولي پس از مدتي رهبر استقلال‏طلبان تگزاس به نام هوستون با حمايت امريكا توانست قواي دولتي مكزيك را شكست دهد و بدين ترتيب در تگزاس رژيم جمهوري به رياست هوستون اعلام گرديد. در ۴ ژوئيه ۱۸۴۵م، مجلس نمايندگان جمهوري مستقل تگزاس موافقت نمود كه به صورت يكي از ايالت‏هاي امريكا به آن كشور ضميمه گردد. اين عمل موجب عكس‏العمل مكزيك شد و پس از قطع رابطه دو كشور، جنگ شديدي ميان مكزيك و امريكا در ۱۶ ژانويه سال ۱۸۴۶م درگرفت. در نهايت با شكست مكزيك در فوريه ۱۸۴۸م، پيمان صلح منعقد شد كه براساس آن امريكا مالك تگزاس عنوان گرديد. هم‏چنين نواحي وسيعي شامل نيومكزيكو، كاليفرنيا، اريزونا و مناطق اطراف در شمال غرب مكزيك به امريكا واگذار شد و استعمار به صورتي ديگر شكل گرفت.

16 ژانویه 1979 (26 دی 1357)- شاه رفت (16 ژانویه)

بیست و ششم دي ماه 1357 (1979 و در آن سال مصادف با شانزدهم ژانويه) و يك روز پس از راي مثبت سنا به نخست وزيري شاپور بختيار، همچنان كه انتظار مي رفت، شاه و بانویش ايران را به عزم «اسوان» در جنوب مصر ترک کردند رفتني كه بازگشت نداشت. شاه سابق، روز پیش از آن سه فرزند کوچکتر خود را به آمریکا فرستاده بود. نهم ژانویه جيمي کارتر، رئيس جمهور وقت آمريکا، از طریق «ويليام سوليوان» سفير اين كشور در تهران به شاه پيام داده بود كه به مصلحت است ايران را ترك گويد. با رفتن شاه، ماموریت ژنرال هایزر نیز به پایان رسید.

هلي كوپتر حامل شاه از نیاوران به مهرآباد توسط پنج هلي كوپتر نظامي اسكورت شده بود و این هلی کوپترها برای رسیدن به مقصد، از فراز ساختمان مقرّ وزارت دفاع ایران گذشتند! که در آنجا ژنرال آمریکایی، رابرت هایزر درحال گفت و گو با ژنرال های ایران بود و بنا به نوشته خود او در کتاب «ماموریت ایران» عبور این هلی کوپترها را از محل برگزاری مذاکرات به چشم دید! [و از رفتن شاه اطمینان حاصل کرد]. تبادل نظرهای هایزر با فرماندهان نظامی ارشد ایران روزها بود که در آنجا ادامه داشت! شب پيش از خروج شاه، ژنرال قره باغي، رئيس وقت ستاد مشترك نیروهای مسلح، در مصاحبه اي اطمينان داده بود كه ارتش كودتا نخواهد كرد!. باوجود این، در لحظه خارج شدن شاه، در فرودگاه مهرآباد چند فرمانده نظامی تلاش کردند که وی را از ترک وطن بازدارند، دستش را بوسیدند و بر پایش افتادند که موفق نشدند.

رادیو ایران همان روز به نقل از یک مقام دربار گفت که شاه برای مرخصی و درمان، کشور را ترک گفته است! ولی غلامحسین صالحیار، سردبیر وقت روزنامه اطلاعات، تیتر زده بود که «شاه رفت» که مفهومِ رفتن همیشگی او داشت.

پیش از خروج شاه از ایران، راديو مسكو گفته بود: … و از آنجا که سران ارتش ايران موظف به اطاعت از تصميمات يك ژنرال آمريكايي [ژنرال رابرت هايزر] شده اند كه در تهران مستقر شده و از یک طرف تماس مستقيم با كاخ سفيد واشنگتن و از سوی دیگر با فرماندهان نيروهاي سه گانه ايران دارد، وقوع هرگونه تغییرات در ایران محتمل است. متعاقب اين گفتار، راديو مسكو، در تهران يك سرهنگ آمريكايي «مرده» يافت شده بود كه در آن روز معلوم نبود مقتول شده و يا اينکه خودكشي كرده بود! روز پيش از آن نيز در شهر کرمان يك مقام آمريكايي به نام «مارتين بركويتس» كشته شده بود. در جریان انقلاب، حزب توده و گروه های کمونیستی دیگر وسیعا فعّال شده بودند.

شاه در فاصله ترک تهران و درگذشت، به رغم بیماری سرطان یک کتاب نوشت، يک مصاحبه عمومي و چندین مصاحبه اختصاصی انجام داد. وی اظهار کرده بود، وقتی شنیدم که یک ژنرال آمریکایی ـ معاون فرماندهی نیروهای نظامی این کشور در اروپا به تهران آمده و با فرماندهان نظامی ایران تماس مستقيم برقرار کرده، خواستم که با من ملاقات کند. در این ملاقات، نخستین پرسش این آمریکایی [رابرت هایزر] که یک ژنرال نیروی هوایی بود از من این بود که چه وقت ایران را ترک خواهم کرد؟! این سوال و رفتار او و مذاکراتش با فرماندهان تردید و سوء ظن مرا افزایش داد.

شاه در اسوان مصر به مجله تایم، در پاسخ به این پرسش که چرا امکان داد که تظاهرات یک سال تمام طول بکشد و به اعتصاب و عصیان تبدیل شود، گفته بود که این جیمی كارتر بود كه به او اشاره كرد، اگر در برابر تظاهركنندگان شدّت عمل نشان دهد، نمي تواند روي حمايت آمريكا حساب كند. شاه افزوده بود، مخالفان او كه متوجه اين قضيه شده بودند، بر شدت مخالفت و تظاهرات خياباني و اعتصابات افزودند و اكثريت ساكت و بي تفاوت جامعه را هم به حركت درآوردند و امور کشور فلج شد. [تظاهرات منجر به انقلاب در پی انتشار نامه ساختگی احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات در نهم ژانویه ۱۹۷۸ آغاز شده بود].

شاه چندی بعد در مصاحبه دیگری کارتر را فاقد تفکّر سیاسی و احاطه بر رویدادهای تاریخ حتی تاریخ قرون ۱۹ و ۲۰ خوانده و گفته بود، سیاست کارتر به دلیل بی اطلاعی از گذشته ملل، تفاوت فرهنگ ها، روانشناسی و رفتار آنها و ضعف تحلیل اوضاع جاري جهان و پیش بینی آینده، تحت تاثیر تلقین و نفوذ اطرافیان خود بف ویژه برژینسکیِ ضدِ روس برای آمریکا در درازمدت مشکلات متعدد خواهد آفرید که رفع آنها نیاز به هزینه کردن صدها میلیارد دلار و حتی تحمل تلفات دارد. کارتر گمان می کند (می کرد) که شاه تنها یک نفر است و با رفتن او، ایران متحد آمریکا باقی خواهد ماند. آینده ثابت خواهد کرد که چنین نخواهد بود. [که ثابت شد.].

در پاسخ به این پرسش که چرا یک شاه باید به توصیه رئیس دولت دیگر عمل کند، گفته بود، ترسیدم ایران منزوی و ایزوله شود و هر آنچه را که به دست آورده بودیم، از دست بدهیم.

ژنرال امیرحسین ربیعی فرمانده نیروی هوایی وقت که به رغم رفتار ملایم در قبال انقلاب، محاکمه و اعدام شد، در جلسه محاکمه در پاسخ به یک سوال قاضی شرع گفت که دولت کارتر به دست ژنرال هایزر، دُم شاه را به مانند یک موش مرده گرفت و از ایران بیرون انداخت.

چرچیل در سال ۱۹۴۳ در تهران با شاه ملاقات و پادشاهی او را تثبیت کرد و جورج براون در سال ۱۹۷۸ خواهان کنار رفتن او شد (انگلستان خواست که بيايد و انگلستان خواست که برود).

به باور برخی از مورّخان، هایزر ماموریت داشت که ژنرال های ایران را قانع کند که پس از رفتن شاه، اگر بختیار دستور سرکوب خشونت آمیز تظاهرات کنندگان را بدهد، اطاعت نکنند و ژنرال قره باغی رئیس ستاد ارتش چنین قولی را به او داد و به این قول خود هم عمل کرد. به اظهار این مورخان، ژنرال هیگ فرمانده هایزر [و بعدا وزیر امور خارجه آمریکا] با ماموریت معاون خود هایزر و رفتن به تهران موافقت نداشت و کناره گیری او از فرماندهی نیروهای نظامی آمریکا در اروپا (ناتو) شاید به همین دلیل بود. پاره ای از این مورخان نوشته اند که پیش از ماموریت هایزر، جورج براون وزیر امور خارجه پیشین انگلستان نیز در ملاقات با شاه به او اندرز داده بود که بهتر است کنار برود و ظاهرا «رمسی کلارک» دادستان پیشین آمریکا و روشنفکر بنام این کشور هم پیام مشابهی برای شاه فرستاده بود.

از زمانی که پزشکان فرانسوی تشخیص داده بودند که شاه به بیماری سرطان دچار شده و عمری نخواهد داشت، قدرت های غرب حمایت خودرا به تدریج از او سلب و به چاره جویی افتاده بودند. در این میان انبوه دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا و اروپا به روشن کردن سران ممالک محل اقامت خود از ضعف های دولت شاه و نارضایتی اکثریت مردم پرداخته و به ویژه ذهن جیمی کارتر را پُر کرده بودند، به گونه ای که در نوامبر ۱۹۷۷ که شاه به آمریکا رفت تدابیر کافي انتظامی برای جلوگیری از تظاهرات ایرانیان ساکن آمریکا که در برابر کاخ سفید اجتماع کرده و سنگ پرانی می کردند و شاه تحقیر شد، به عمل نیامد.

به کار رفتن گاز اشک آور عليه تظاهرکنندگان ایرانی ضد شاه مقابل کاخ سفید واشنگتن در نوامبر ۱۹۷۷ به قدری فضای کاخ را آلوده کرده بود که شاه در کنار تریبون ایراد سخنرانی مجبور به پاک کردن اشک خود با دستمال شده بود.

قدرت های غرب خواهان کناره گیری شاه از نیمه سال انقلاب بودند و یقین داشتند که با کناره گیری شاه و جوان بودن پسرش، دمکراسی در ایران برقرار شود، ولی شاه حاضر به کناره گیری نبود و همچنان دم از برنامه های دور و دراز خود از جمله تمدن بزرگ می زد.

ایجاد وحدت مساعی میان مخالفان سلطنت از ملی گرا و چپگرا تا مذهبی و شکست اقدامات دولت شاه برای برقراری آرامش باعث شده بود که متحدان خارجی از جمله جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا، جیمز کالاهان نخست وزیر وقت دولت لندن و ژیسکار دستن رئیس جمهور فرانسه از ادامه حمایت از او دست بردارند.

شاه درنیمه اول دی ماه به هر چهره شناخته شده که برای قبول ریاست دولت متوسل شد، پاسخ رد شنید، جز شاپور بختیار که انتصاب او مورد تایید ضمني رئیس جمهور وقت آمریکا هم بود. ظاهرا بختیار به شرط خروج [موقت] شاه از کشور که کارتر رئیس جمهور آمریکا نیز همین نظر را داشت قبول نخست وزیری کرده بود.

غلامحسين صالحيار، سردبير وقت روزنامه اطلاعات و از کمونیستهای سابق، اندكي پس از خروج شاه از تهران اين روزنامه را با اين تيتر سراسري: «شاه رفت» كه از پيش آماده شده بود منتشر ساخت و روزنامه تا ساعت هشت شب تجديد چاپ مي شد و هر نسخه يك توماني آن تا پنجاه تومان به فروش مي رسيد. در آن روز كه هنوز ارتش، پليس و ساواك به وضعيت سابق باقي بودند و دولت منصوب از سوي شاه قدرت را به دست داشت، زدن چنين تيتري يك ريسك بزرگ بود و جرات و دلاوري زياد لازم داشت. در آن زمان حسين شمس ايلي و علي باستاني دو معاون سردبيري روزنامه اطلاعات بودند و دکتر علیرضا نوریزاده دبیر میز سیاسی این روزنامه و مسئول تهیه و تنظیم اخبار و تحولات انقلاب بود. علي باستاني کمتر از دو ماه پس از پيروزي انقلاب، از روزنامه اطلاعات اخراج شد و بعدا هم مدتي را در بازداشت گذرانيد. وي پس از اخراج شدن از روزنامه اطلاعات، خود را خانه نشين ساخت و به روزنامه نگاري بازنگشت. علي باستاني از سال ۱۳۳۶ هجری در روزنامه اطلاعات به کار نوشتن پرداخته بود و سال ها معاون سردبير بود. حسين شمس که به مدت ۱۴ سال معاون اول روزنامه اطلاعات بود، در بهار ۱۳۵۹ همانند ديگر اعضاي تحريريه از کار اخراج شد، ولي چند سال بعد به دنياي روزنامه نگاري و روزنامه اطلاعات بازگشت. وي که اخیرا بازنشسته شده است، يکي از روزنامه نگاران ماهر و حرفه اي ايران به شمار مي آيد.

در آن زمان در ايران هنوز كار حروفچيني به صورت سربي (لاينو تايپ) انجام مي گرفت و تهيه حروف و قرار دادن آنها در قالب فولادين صفحه سازي و سپس زير پرس قرار دادن و به صورت صفحه استوانه اي شكل فلزي در آوردن و به ماشين چاپ بستن وقت گير بود و صالحيار كه رفتن شاه را از چند روز پيش از آن پيش بيني كرده بود تهيه اين تيتر فوق العاده درشت را به استاد «عباس مژده بخش» مدير صفحات سفارش داده بود. صالحيار براي قبولاندن اين تيتر به شوراي دبيران روزنامه استدلال كرد كه هدف از نوشتن اين دو كلمه به اين درشتي اين است كه نظاميان پايين دست اطمينان حاصل كنند كه شاه باز نخواهد گشت و لذا با در نظر گرفتن عواقب كار، از تيراندازي به مردم خودداري كنند و هدف عمده او جلوگيري و دست كم كاهش قتل ايراني به دست ايراني است. باوجود اين استدلال، وي براي جلوگيري از مخالفت احتمالي بعضي دبيران تحريريه مجبور شد نهيب بزند. اين تيتر سبب شد كه نظاميان از بازگشت شاه مايوس شوند و بيش از گذشته به انقلابيون به پيوندند. تصوير اين صفحه و ترجمه و تفسير تيتر آن در فصل «تاثيرگذاري رسانه ها» در تاريخ عمومي مطبوعات آمده است.

سه روز پيش از رفتن شاه از تهران، در پاريس آيت الله خميني براي اداره امور كشور شوراي انقلاب اسلامي تشكيل داده بود و انتصاب شاپور بختيار را (که مورد قبول واشنگتن هم بود) غير قانوني اعلام كرده بود. ۲۶ روز پس از رفتن شاه از ايران، انقلاب پيروز و پنجاه روز بعد رفراندوم تغيير نظام برگذار شد.

صالحيار ۱۹ آذر ۱۳۸۲ پس از ۲۴ سال خانه نشستن فوت شد بدون اين كه از اين كار او كه كاهش خونريزي و تخريب و كاستن از فاصله انقلاب تا پيروزي بود سخني به ميان آيد، حتي پس از مرگش.

روزنامه نگاران ایران پس از کناره گیره دولت تمام ـ نظامی ژنرال ازهاری به اعتصاب ۶۲ روزه خود پایان داده بودند. روزنامه های ایران در طول انقلاب و تا چند ماه پس از آن در کنترل کمونیست های سابق بودند.

شاه و دولت او از دیماه ۱۳۵۶ با اعتراض و اعتصاب مردم که هر روز هم گسترش بیشتری می یافت رو به رو و هر اقدام آنان و مشاوران داخلی و خارجی شان برای آرام کردن اوضاع به شکست می انجامید از جمله اصلاح تقویم کشور، وعده آزادی زندانیان سیاسی و برگزاری انتخابات آزاد، لغو تصمیم به ساخت قمارخانه (کازینو)، … و نیز اعمال خشونت؛ اعلام حکومت نظامی در هفدهم شهریورماه ۱۳۵۷ و همان روز تیراندازی به تظاهرکنندگان در میدان ژاله (تهران) و روی کار آوردن یک دولت تماما نظامی در نیمه آبان آن سال.

با انتصاب بختیار (که چند سال بعد در فرانسه ترور شد) کار موسسات و قبل از همه روزنامه ها از سرگرفته شد. ولی برغم خروج شاه از کشور تظاهرات و مخالفت ادامه یافت که بختیار هواداران خودرا به انجام تظاهرات موافق دعوت کرد و میان دو دسته تظاهرکننده زد و خوردهایی صورت گرفت. چند روز پس از رفتن شاه از کشور، بختیار بر پایه محاسباتی (که چگونگی آن هنوز به دست نیامده است) با بازگشت آیت الله خمینی به کشور موافقت کرد و وی اول فوریه پس از ۱۴ سال تبعید به وطن بازگشت و ۱۱ روز بعد انقلاب به پیروزی رسید و ….

دوران آوارگي شاه از لحظه پیروزی انقلاب (۱۱ فوریه ۱۹۷۹) تا پايان عمرادامه يافت. شاه مبتلاء بسرطان از سال ۱۹۷۳، در دوران آوارگي در كشورهاي مختلف و در سايه ترس از ترور و يا دستگيري و تحويل داده شدن به ايران براي محاكمه بسر مي بُرد و سرانجام در تابستان ۱۳۵۹(۱۹۸۰ و در آستانه جنگ عراق با ایران) بر اثر همان بيماري در يك بيمارستان نظامي مصر درگذشت و در یک مسجد در قاهره مدفون شد.

در یک مورد، ورود شاه به نیویورک جهت درمان باعث تصرف سفارت آمریکا در تهران و گروگانگیری کارکنان آن و مآلا قطع کامل روابط دو کشورشد. با این قطع روابط و اعلام شدن آمریکا به عنوان شیطان بزرگ و کنار رفتن مهدی بازرگان؛ قول و قرارهای خصوصی و محرمانه پیش از انقلاب به فنا رفت و دست آمریکا مستقیما از ایران کوتاه شد، خصومت گسترش یافت و ….

انقلاب ایران به عنوان یک رویداد چشمگیر قرن ۲۰ و نتایج ناشی از آن و تداوم تحولات، تغییرات و مسائل مورد توجه تاریخنگاران و پژوهشگران حرفه ای (بیطرف) بوده ولی محصول این پژوهش ها به صورت دقیق و کامل انتشار نیافته و جادارد که درباره تحولات سالهای ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹ ایران پژوهش علمی به روش تحقیق در تطوّر تاریخ ادامه یابد. در این زمینه آنچه که تاکنون انتشار یافته همانا تفسیر گزارش های روز و مصاحبه با ارباب تحقیق، اصحاب نظر و مورخان بوده است.

برخی از محققین، این انقلاب را نتیجه روزافزون بودن شکاف میان فقیر و غنی در ایران و تبدیل کشور به یک جامعه طبقاتی مخصوصا در دهه ۱۹۷۰ (دهه ۱۳۵۰ هجری) و به موازات افزایش درآمد ایران از صدور نفت و نيز ادامه بوروکراسي باقيمانده از دوران قاجارها و پيدايش فساد دولتي بیان کرده و گفته اند که شماری کم (یک اقلیت نسبتا کوچک ـ خواص) روی ثروت ها و مقامهای کشور دست گذارده بودند و دیگران با هراندازه معلومات، آگاهی، شایستگی و مهارت به این ثروتها و مقامها (معاملات دولتی، وکالت مجلس، انتشار نشریه و …) دسترسی نداشتند و به تدریج ناله هایشان تبدیل به فریاد شد و شاه این فریاد را نشنیده گرفت تا دست کم با تغییرات و اصلاحات نسبی در سیستم موافقت کند … و این فریادها در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۸ میلادی) توفان شد و …. شاه باور نمی کرد که در جهان نیمه دوم قرن بیستم یک کشور و آن هم ایران دارای نظام مذهبی شود و درنتیجه همه ترس او از کمونیست ها بود و بارها این بیم را علنی ساخته و به دولت واشنگتن نیز منتقل کرده بود. شاه ملی گرایان (مصدقي ها) را شماری سالخورده که با اصل سلطنت مخالف نیستند می دانست. به باور یک مفسر آمریکایی، شاه مردی خداترس بود که به شعائر اسلامی احترام می گذارد. این تفسیرنگار در دهه ۱۹۶۰ با شاه دیدار کرده بود.

پاره ای دیگر از پژوهشگران نوشته اند که ورود و گسترش فرهنگ غرب در ایران و برخورد دو فرهنگ (مخصوصا در محله های مذهبی تر شهرها و مناطق روستانشین) و قضاوت شاه و دولتش تنها برپایه زندگانی و خواست ساکنان شمال شهر تهران، نارضایی توده مردم را برانگیخته بود و منتظر فرصت برای بروز مخالفت بودند.

به باور جمعی دیگر، انقلاب ایران ریشه در بپاخیزی ژوئن ۱۹۶۳ (خرداد ۱۳۴۲) داشت و درحقیقت دنباله آن بود ولی شاه به جای توجه به خواستهای بپاخاستگان آن سال، به راه خود ادامه داد. حال آنکه عقل سلیم حکم می کرد که انگیزه آن بپاخیزی و شعارهایش را تحلیل و مورد توجه (نصب العین) قرار می داد.

برخی از تاریخنگاران نوشته اند: در دهه ۱۹۷۰ (دهه ۱۳۵۰هجری) به همان اندازه که درآمد ایران از نفت افزایش می یافت؛ اعیان و اشراف (خواص) توانمندتر و طبقه نادار و روستائیان فقیرتر و ضعیفتر می شدند و طبقه متوسط بی خیال از این گسترش جدایی ها به خوشگذرانی و لوکس کردن وسایل زندگانی سرگرم بود و تاریخ ایران بسرعت به تکرار وضعیت اواخر عهد ساسانیان (نیمه اول قرن هفتم میلادی) می پرداخت که همانا «فلسفه تاریخ» است و ایران در طول زمان چندبار آن را تجربه کرده است. شاه به دلیل بیماری سرطان و تنگ شدن حلقه محاصره او توسط خواص واقعیت هارا لمس نکرد و مانع از تکرار تاریخ نشد و چون می دانست که عمری نخواهد داشت در طول انقلاب هم تنها به روز قیامت و مجازات الهی توجه داشت و وظیفه کشورداری یعنی حفظ جان، مال، امنیت و حیثیت اتباع را فدای آن کرد و ….

چند تاریخنگار بخشی از علل ناآرامی های یک دهه آخر عمر نظام سلطنتی ایران را تحریکات و سیاست های برخی از قدرتهای وقت که بیشترشان هم بظاهر دوست دولت شاه بودند برنگاشته و دلایلی برای اثبات این تز خود ارائه داده اند. به باور این تاریخنگاران، کثرت دانشجویان ایرانی در مدارس عالی آمریکا و اروپای غربی و نزدیک شدن اعضای کنفدراسیون دانشجویان به جیمی کارتر و مشاورانش و بدگویی از شاه نظر رئیس جمهور وقت آمریکارا که یک دمکراسی دوست لیبرال است نسبت به شاه و دولتش تغییر داد. در سالهای دهه ۱۹۷۰ (۱۳۵۰ هجری) دهها هزار جوان ایرانی با استفاده از گران شدن مستغلات در ایران (تا صد برابر) و ثابت ماندن ارزش ریال نسبت به دلار (یک دلار = هفت تومان) و آزادی فروش ارز در بانک های ایران برای تحصیل به آمریکا آمده بودند و چون عمدتا از خانواده های «ورکینگ کلاس» ایران بودند خیلی زود جذب انجمن ها و گروههای دانشجویی مخالف دولت متبوع و ازجمله انجمن دانشجویان مسلمان، مجاهدین خلق، چریکهای فدایی و … شدند و با راه انداختن تظاهرات ضد شاه و شعار نویسی، مصاحبه و حتی مراجعه خانه به خانه نظر آمریکاییان را نسبت به شاه تغییر دادند و سه مورد تظاهرات وسیع آنان در نوامبر ۱۹۷۷ در شهر واشنگتن (کاخ سفید)، نیویورک و پاریس کار شاه را ساخت و این، آغاز پایان کار او بود. بسیاری از این دانشجویان درجریان انقلاب و یا ظرف یکی دو سال اول (۱۹۷۹ و ۹ ماه از سال ۱۹۸۰) به ایران بازگشتند و چون وضعیت را مطابق میل خود ندیدند، عمدتا در کشور محل تحصیل ماندگار شدند و با استفاده از قوانین مهاجرت محل اقامت بستگان خودرا هم آوردند و اینان بستگان دیگر و این تسلسل تا به امروز ادامه یافته و شمار ایرانیان مهاجر در سراسر جهان ظرف سه دهه گذشته، طبق یک برآورد بالغ بر ۵ میلیون می شود که چون تابعیت ایران را لغو نکرده اند تبعه جمهوری اسلامی هم بشمار می آیند و قسمتی از آمار نفوس ایران را تشکیل می دهند. به گفته یک محقق کانادایی در سال ۲۰۱۰، کثرت فارغ التحصیلان مدارس عالی ایران بویژه دانشگاه آزاد که کار مناسب تحصیلات خود پیدا نمی کنند، از عوامل ايجاد تفکر مهاجرت است.
همزمان با فرار محمدرضا پهلوي از ايران، امام خميني(ره) پيامي در 9 ماده براي ملت ايران فرستادند كه اهمّ آن عبارت بود از: “به كساني كه در شوراي سلطنتي غيرقانوني به عنوان عضويت داخل شده‏اند اخطار مي‏كنم كه بي‏درنگ از اين شورا كناره‏گيري كنند و در صورت تَخلّف، مسؤول پيش آمدها هستند؛ به وكلاي غيرقانوني مجلسين اخطار مي‏شود كه از رفتن به مجلس احتراز كنند و در صورت تخلف، مورد مؤاخذه ملت شريف قرار خواهند گرفت.” در همين پيام آمده بود: “كشاورزان نسبت به كشت گندم ديم اقدام نمايند؛ بانك‏ها از پرداخت سپرده‏هاي وابستگان رژيم و دزدان و غارتگران اموال بيت المال خودداري نمايند؛ دانشگاهيان بايد به مبارزه خود عليه دولت غاصب و شاه و شوراي غيرقانوني سلطنت ادامه دهند و استاداني را كه با دستگاه ظلم رابطه دارند، نپذيرند.” همچنين امام در اين پيام، برپايي راهپيمايي روز اربعين را به مردم توصيه كردند.

16 ژانویه 1945 (26 دی 1323 شمسی)- آغاز جنگ بوداپست برای شکستن محاصره نیروهای ارتش شوروی توسط نیروهای آلمان نازی

16 ژانویه ۱۹۹۱ (26 دی 1369)- آغاز نخستين جنگ آمريکا و عراق – جنگ برسر کویت

حمله نظامي آمريكا و يارانش از جمله دولت سعودي، مصر و قطر با ۶۹۰ هزار نظامی ( ۴۲۵ هزار تن از آنان آمريكايي )، ۱۸۰۰ هواپيماي نظامي و دهها كشتي جنگی و ناوهاي پرتاب موشك كروز از سحرگاه ۱۶ ژانويه ۱۹۹۱ به مواضع عراق در داخل اين كشور و كويت آغاز شد. هدف از اين حمله اجراي قطعنامه ۶۷۸ شوراي امنيت اعلام شده بود كه به دولت عراق تا ۱۵ ژانويه مهلت داده بود كه كويت را تخليه كند. چهار روز پیش از آغاز حمله، دبیرکل وقت سازمان ملل عازم مذاکره با دولت عراق شده بود تا موافقت این دولت را به خروج از کویت جلب کند ولی کنگره آمریکا منتظر نتایج مذاکرات او نشد و به رئیس جمهور اختیار جنگ داد و دو روز بعداز این تصویب این اختیارات، حمله نظامی آغاز شد. به این ترتیب تلاش های ظاهرا صلح آمیز آخر تنها برای دادن چهره بهتری به جنگ بود. اندكي پس از آغاز حمله ۵۰ موشك كروز به سوي عراق و عمدتا بغداد پرتاب شد. در آن زمان چني (معاون جورج بوش دوم) وزير دفاع و ژنرال پاول (وزير امور خارجه دولت جورج بوش دوم) رئيس ستاد مشترك نيروهاي مسلح آمريكا بود. جورج بوش (پدر) ۱۶ ژانویه در نطقي كوتاه حمله نظامي به عراق را اقدامي به منظور آزاد ساختن كويت خواند و صدام حسين در مطلبي كه از راديو تلويزيون پخش شد جورج بوش را مردي دو رو كه خيالات شيطاني دارد توصيف كرد.