بررسی انواع بازارهای مالی در دوران پساجنگ | کدام بازار برنده خواهد بود؟کدام بازار برنده پساجنگ می‌شود؟
بازارهای مالی همواره آیینه‌ای از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورها بوده‌اند. در ایران نیز، رخدادهای مهم داخلی و بین‌المللی به‌ویژه بحران‌های سیاسی و بهداشتی، نقش تعیین‌کننده‌ای در جهت‌گیری بازارها دارند.
بازارهای مالی همواره آیینه‌ای از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورها بوده‌اند. در ایران نیز، رخدادهای مهم داخلی و بین‌المللی به‌ویژه بحران‌های سیاسی و بهداشتی، نقش تعیین‌کننده‌ای در جهت‌گیری بازارها دارند. سه رویداد برجسته اخیر شامل ترور سردار قاسم سلیمانی، اعلام پاندمی کرونا و درگذشت رئیس‌جمهور سید ابراهیم رئیسی، نه‌تنها تأثیر عمیقی بر فضای عمومی کشور گذاشتند، بلکه واکنش‌های متفاوتی را در بورس تهران و بازارهای موازی همچون طلا، ارز، مسکن، خودرو و رمز ارزها برانگیختند. در این گزارش تحلیلی، به بررسی عمیق واکنش بازارها طی سه بازه زمانی ۹۰ روزه پس از هر یک از این رویدادها می‌پردازیم تا درکی بهتر از نحوه واکنش ساختار اقتصادی و رفتار سرمایه‌گذاران در شرایط بحرانی ارائه شود.
ترور سردار
ترور سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس، فضای امنیتی و سیاسی کشور را در شوک فرو برد. این رویداد نه‌تنها پیامدهای سیاسی در سطح بین‌المللی به دنبال داشت، بلکه باعث افزایش نگرانی در میان فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران داخلی شد.
در روزهای ابتدایی پس از این ترور، بورس تهران با نوسانات شدیدی مواجه شد. با وجود انتظارات برای ریزش بازار، شاخص کل بورس به‌طرز شگفت‌آوری صعودی شد. این واکنش مثبت در کوتاه‌مدت ناشی از رفتارهای هیجانی و ورود نقدینگی سرگردان به بورس بود. با این حال، به تدریج تأثیرات روانی و سیاسی حادثه و همچنین نزدیکی به زمان اوج‌گیری کرونا در ایران، روند صعودی بورس را متوقف کرد. در مجموع طی سه ماه پس از حادثه، شاخص کل بورس نزدیک به ۱۳ درصد افت را تجربه کرد.
در همان روزهای نخست، افزایش تقاضا برای دارایی‌های امن باعث شد قیمت طلا و سکه رشد چشمگیری داشته باشد. قیمت دلار نیز روند صعودی گرفت و انتظارات تورمی باعث شد مردم به‌دنبال حفظ ارزش دارایی‌های خود باشند. هرچند پس از کاهش تنش‌ها، نرخ ارز تا حدودی تعدیل شد، اما سطح جدیدی از قیمت تثبیت شد که حاکی از افزایش کلی انتظارات تورمی در اقتصاد ایران بود.
بازار مسکن، با توجه به ماهیت دیر واکنش خود، پس از چند هفته وارد فاز جدیدی شد. کاهش عرضه و رشد انتظارات تورمی، باعث افزایش قیمت‌ها شد. بازار خودرو نیز به دلیل وابستگی به ارز و مواد اولیه وارداتی، واکنش سریع‌تری نشان داد و قیمت‌ها به سرعت افزایش یافتند.
هرچند بازار رمز ارزها در آن مقطع هنوز در میان عموم مردم ایران فراگیر نشده بود، اما برخی سرمایه‌گذاران حرفه‌ای به خرید بیت‌کوین به‌عنوان دارایی جایگزین روی آوردند. بیت‌کوین در بازار جهانی نیز روند صعودی خفیفی را تجربه کرد.
در مجموع می‌توان گفت ترور سردار سلیمانی موجی از شوک را در بازارها ایجاد کرد، اما واکنش‌ها کوتاه‌مدت بود. به‌مرور، روند نزولی در بورس غالب شد و بازارهای موازی، به‌ویژه طلا و ارز، به عنوان پناهگاه امن سرمایه‌ها در اولویت قرار گرفتند.
پاندمی کرونا
با اعلام رسمی شیوع ویروس کرونا، جهان وارد مرحله جدیدی از بحران شد. در ایران نیز، بسته‌شدن مرزها، تعطیلی اصناف و نگرانی از رکود اقتصادی، شرایطی بی‌سابقه را ایجاد کرد.
سقوطی که به رشد ختم شد
در روزهای ابتدایی، بورس سقوط سنگینی را تجربه کرد. با این حال، به‌سرعت ورق برگشت. دولت با سیاست‌هایی مانند کاهش نرخ بهره، تسهیل معاملات و تشویق مردم به ورود به بورس، توانست جریان نقدینگی را به این بازار هدایت کند. شاخص کل بورس نه تنها افت‌های اولیه را جبران کرد، بلکه در ادامه به رکوردهای جدیدی دست یافت. این روند صعودی تا حد زیادی ناشی از هجوم نقدینگی و نبود گزینه‌های جایگزین برای سرمایه‌گذاری بود.
پناهگاه سنتی
طلا به‌عنوان پناهگاه سنتی در بحران‌ها، افزایش قیمتی قابل‌توجه را تجربه کرد. قیمت سکه به رکوردهای جدیدی رسید. نرخ ارز نیز با تضعیف ارزش ریال و کاهش درآمدهای ارزی ناشی از محدودیت صادرات نفت، روند صعودی گرفت. شکاف بین نرخ رسمی و آزاد ارز نیز بیشتر شد.
سنتی‌ها به دنبال خانه
در سه ماهه اول پس از اعلام پاندمی، بازار مسکن دچار رکود نسبی شد، اما افزایش قیمت مصالح و تورم عمومی، باعث شد در ماه‌های بعد شاهد افزایش قیمت باشیم. بسیاری از سرمایه‌گذاران سنتی، پس از جهش بورس، به بازار مسکن روی آوردند.
حساسیت بالای خودرو
با کاهش تولید داخلی و محدودیت‌های وارداتی، قیمت خودرو افزایش یافت. رشد نرخ ارز نیز به افزایش قیمت‌ها دامن زد. بازار خودرو در این دوره نیز بار دیگر نشان داد که چقدر به نوسانات اقتصادی حساس است.
رمز ارزها؛ گزینه‌ای برای جوانان
رمز ارزها در سطح جهانی با رشد مواجه شدند و در ایران نیز، به‌ویژه در میان قشر جوان‌تر، به‌عنوان گزینه‌ای جایگزین برای سرمایه‌گذاری مطرح شدند. البته محدودیت‌های قانونی، مانعی برای رشد کامل این بازار در داخل بود. اعلام پاندمی کرونا، شوک گسترده‌ای به اقتصاد وارد کرد، اما رفتارهای حمایتی دولت و ورود نقدینگی به بورس باعث شد بازار سرمایه عملکردی مثبت داشته باشد. بازارهای موازی نیز در سایه تورم و کاهش ارزش پول ملی رشد کردند.
ریاست جدید
درگذشت رئیس‌جمهور سید ابراهیم رئیسی در سانحه هوایی، فضای سیاسی کشور را بار دیگر دچار شوک کرد. با توجه به نقش بالای وی در ساختار اجرایی کشور، نگرانی‌هایی در خصوص ثبات سیاسی و اقتصادی به وجود آمد.
واکنش مثبت به اتفاق
برخلاف انتظارات، بازار سرمایه واکنشی مثبت به این خبر نشان داد. شاخص کل بورس طی سه ماه پس از حادثه، نزدیک به ۴۶ درصد رشد کرد. بخشی از این رشد ناشی از انتظارات برای تداوم سیاست‌های حمایتی و پمپاژ نقدینگی بود. همچنین، فضای عمومی جامعه به‌گونه‌ای پیش رفت که فعالان بازار از تداوم ساختار قدرت اطمینان یافتند و به‌جای خروج، به سرمایه‌گذاری بیشتر تمایل نشان دادند.
رشد طلا در پی هر حادثه‌ای
طلا و دلار نیز همانند دفعات گذشته با رشد قیمتی همراه شدند. نرخ ارز از مرزهای روانی عبور کرد و فاصله بازار آزاد با نرخ نیما افزایش یافت. این موضوع نشان داد که ریسک سیاسی همچنان عامل مهمی در جهت‌گیری بازار ارز است.
رکود مسکنی‌ها
بازار مسکن همچنان دچار رکود معاملاتی بود، اما انتظارات تورمی و عدم عرضه‌ی مؤثر باعث شد قیمت‌ها افزایش یابند. برخلاف گذشته، در این دوره تقاضای سرمایه‌ای کاهش یافته و مسکن بیشتر تبدیل به دارایی برای حفظ ارزش شده بود.
خودرویی‌ها در نوسان
قیمت خودرو به‌دلیل افزایش نرخ ارز، کمبود عرضه و رشد قیمت مواد اولیه، روند صعودی یافت. واردات نیز همچنان با موانع زیادی مواجه بود که باعث تشدید رشد قیمتی شد.
بیت‌کوین زیر ذره‌بین ایرانی‌ها
در این دوره، بیت‌کوین در بازار جهانی در محدوده‌های قیمتی بالایی معامله می‌شد و در ایران نیز توجه به آن بیشتر شد. پلتفرم‌های معاملاتی داخلی رشد کردند و کاربران بیشتری به این بازار پیوستند. درگذشت رئیس‌جمهور رئیسی اگرچه یک شوک سیاسی جدی بود، اما واکنش بازارها به‌ویژه بورس، مثبت بود. این نشان داد که سرمایه‌گذاران بیشتر از آنکه نگران بی‌ثباتی سیاسی باشند، به‌دنبال فرصت‌های سودآور در میان بی‌ثباتی هستند.
تحلیل رفتار بازارهای مختلف در سه بحران بزرگ اخیر نشان می‌دهد که بورس ایران واکنش‌های متضاد اما قابل تحلیل به بحران‌ها دارد؛ گاهی رشد و گاهی افت، بسته به شدت شوک و سیاست‌های پسینی. همچنین تجربه نشان می‌دهد که بازارهای طلا و ارز تقریباً در همه بحران‌ها رشد کرده‌اند و نقش پناهگاه امن سرمایه‌ها را حفظ کرده‌اند. البته این را نیز نباید فراموش کنیم که خرید خانه همیشه به عنوان یکی از گزینه‌های امن برای سرمایه‌گذاران کم‌ریسک بود است البته که رشد بازار مسکن با تأخیر و نوسان همراه است اما در نهایت هم‌راستا با تورم رشد می‌کند. ضمن اینکه در هر سه برهه زمانی وسایل نقلیه به سرعت به اتفاقات واکنش‌هایی کوتاه مدت داده‌اند که البته تابعی از نوسانات ارزی نیز بوده است. همچنین رمز ارزها در حال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان گزینه سرمایه‌گذاری هستند، هرچند هنوز فاصله زیادی با بازارهای سنتی دارند.
تیر خلاص در نیمه تیرماه
در پایان بهتر است کمی به وضعیت فعلی بازار سرمایه بپردازیم، بورس در چهار هفته منتهی به ۱۸ تیرماه، روزهای ناخوشایند و پر از بی‌اعتمادی را پشت سر گذاشت. شاخص کل بورس با افتی حدود ۹ درصد نسبت به ۲۳ خرداد، از محدوده حدود ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار واحد به ۲ میلیون و ۶۳۷ هزار واحد رسید. این افت سنگین، در حالی رخ داد که حمایت‌های اعلامی از سوی نهاد ناظر و برخی اظهارات در خصوص تخصیص منابع حمایتی همچنان در مرحله وعده باقی ماندند و عملاً اثر روانی قابل توجهی در بهبود تقاضا نداشتند.
شاخص کل و هم‌وزن هر دو در مسیر سقوط
شاخص کل با کاهش تقریباً ۲۶۰ هزار واحدی، حدود ۹درصد افت را تجربه کرد. اما سقوط اصلی از آنِ شاخص هم‌وزن بود که نشان‌دهنده شرایط عمومی و میانگین شرکت‌های کوچک‌تر است. شاخص هم‌وزن در این دوره نزدیک به ۱۳درصد کاهش یافت، مسئله‌ای که بیانگر دامنه‌دار بودن فشار فروش در کلیت بازار است و نه فقط در نمادهای شاخص‌ساز.
نقدینگی در حال فرار
یکی از جدی‌ترین نشانه‌های بحران در بازار، خروج بی‌وقفه نقدینگی توسط سهامداران حقیقی است. تنها در این چهار هفته، حدود ۵ هزار میلیارد تومان پول حقیقی از بازار خارج شد و با احتساب دو ماه گذشته، مجموع خروج پول حقیقی به بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان رسیده است. این رقم بزرگ نشان می‌دهد که سطح اعتماد عمومی به بازار، به‌ویژه در میان سرمایه‌گذاران خرد، به شدت کاهش یافته است.
کاهش کم‌سابقه جریان نقدی
میانگین روزانه ارزش معاملات خرد، با افت حدود ۴۰درصدی نسبت به ماه گذشته، به نزدیک ۶.۵ هزار میلیارد تومان رسید. این رقم، یکی از پایین‌ترین سطوح ثبت‌شده در سال جاری است و نشانه‌ای از آن است که نه تنها فروشندگان تمایلی به نگهداری سهم ندارند، بلکه خریداران بالقوه نیز با تردید وارد می‌شوند یا کاملاً از بازار فاصله گرفته‌اند.
سودهای تقسیمی؛محرکی که دیگر اثر ندارد
با وجود تقسیم سود در مجامع شرکت‌هایی چون «فسوژ» ۸۰ تومان، «کیمیاتک» ۶۰ تومان، «دسینا» ۲۴۴ تومان، «خراسان» ۸۴۰ تومان و… بازار واکنش مثبتی نشان نداد. این مسئله نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران حتی سودهای نقدی را نیز در فضای پرریسک کنونی جذاب نمی‌دانند یا در وضعیت نااطمینانی، تمایلی به قفل شدن سرمایه تا تاریخ پرداخت سود ندارند.
صندوق‌های اهرمی؛ شمشیری دولبه
در این بازه، بار دیگر نقش صندوق‌های اهرمی به مسئله‌ای جدی بدل شد. افزایش فشار فروش از سوی این صندوق‌ها به‌ویژه در مقاطع بحرانی، باعث تشدید ریزش‌ها شد. در واکنش، سازمان بورس دامنه نوسان صندوق‌های اهرمی را به مثبت و منفی ۴ درصد افزایش داد و منابعی برای پشتیبانی از نقدشوندگی آن‌ها تخصیص داد، اما اثر کوتاه‌مدتی بر روند بازار داشت.
بازارهای جهانی؛ پیامدهای ناهم‌سو
در بازار جهانی، اونس طلا کاهش یافت و به ۳۲۹۰ دلار رسید. نفت برنت در حدود ۷۰ دلار باقی ماند. قیمت جهانی مس با وجود نوسانات تحت تأثیر تعرفه‌های وارداتی آمریکا، رشد چشمگیری داشت و به ۱۰۵۰۰ دلار در تن رسید. روی، سرب و آلومینیوم نیز به‌ترتیب ۲۷۲۷، ۲۰۴۰ و ۲۸۵۰ دلار در تن معامله شدند. قیمت بیت‌کوین نیز در آستانه ۱۱۰ هزار دلار قرار گرفت، نشانه‌ای از رشد بازار رمزارزها در سطح جهانی.
بازار داخلی طلا، ارز و سکه؛ رکوردهای جدید
در بازار داخل، قیمت هر گرم طلای ۱۸ عیار به ۹.۳ میلیون تومان رسید و سکه امامی با عبور از مرز ۷۸ میلیون تومان، رکوردی جدید ثبت کرد. قیمت دلار آزاد در بازار تهران به ۸۸ هزار تومان رسید و فاصله آن با نرخ نیما (حدود ۶۹.۵ هزار تومان) به ۲۷درصد افزایش یافت. این شکاف، نشان‌دهنده بی‌اعتمادی به سیاست‌های ارزی و جذابیت بیشتر بازار آزاد برای معامله‌گران است.
یک سقوط بدون مقاومت
بازار سرمایه ایران در بازه ۲۳ خرداد تا ۱۸ تیرماه، دوره‌ای از بی‌سابقه‌ترین ریزش‌های خود در سال ۱۴۰۴ را تجربه کرد. خروج گسترده پول حقیقی، کاهش شدید ارزش معاملات، سقوط هم‌زمان شاخص‌های کل و هم‌وزن، رکود در نمادهای کوچک و بزرگ و ناتوانی سیاست‌گذار در بازگرداندن اعتماد عمومی، همه نشانه‌هایی از بحران ساختاری عمیق در بازار است. در نبود یک سیاست حمایتی منسجم و معتبر، فعالان بازار فعلاً چاره‌ای جز نظاره و خروج ندارند.
