سیستینوزیس چیست و چگونه درمان می‌شود؟
سیستینوزیس یک بیماری ژنتیکی نادر، اما جدی است که به دلیل تجمع بیش از حد اسیدآمینه‌ای به نام «سیستین» درون سلول‌ها به وجود می‌آید. افزایش میزان سیستین در سلول‌ها باعث تشکیل بلورهایی می‌شود که در اندام‌های مختلف بدن انباشته شده و عملکرد طبیعی آن‌ها را مختل می‌کند. این بیماری معمولاً کلیه‌ها و چشم‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما در موارد پیشرفته، ممکن است که سایر اندام‌ها مانند مغز، ماهیچه‌ها، کبد، تیروئید، پانکراس و بیضه‌ها نیز آسیب ببینند. تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع می‌تواند پیشرفت بیماری را کند کرده و کیفیت زندگی بیماران را به میزان قابل‌توجهی بهبود بخشد.
بررسی اجمالی سیستینوزیس
در بدن افراد سالم، اسیدآمینه‌ها درون سلول‌ها تجزیه و بازیافت می‌شوند. اما در مبتلایان به سیستینوزیس، به دلیل نقص در پروتئین حمل‌کننده‌ای به نام سیستینوزین، اسیدآمینه سیستین نمی‌تواند از درون لیزوزوم‌های سلول خارج شود. در نتیجه، سیستین تجمع یافته و به تدریج بلور تشکیل می‌دهد که این امر به تخریب سلولی و آسیب اندام‌ها منجر می‌شود.
سیستینوزیس یک بیماری مادام‌العمر است که معمولاً از دوران کودکی آغاز می‌شود و بدون درمان مناسب می‌تواند به نارسایی کلیه و سایر مشکلات جدی منجر شود.
انواع سیستینوزیس
سیستینوزیس بر اساس زمان بروز علائم و شدت آن‌ها به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:
۱. سیستینوزیس نفروپاتیک (شیرخوارگی یا زودرس)
شایع‌ترین و شدیدترین نوع سیستینوزیس است و حدود ۹۵٪ از بیماران را شامل می‌شود. در این نوع، نوزادان دچار سندرم فانکونی کلیوی می‌شوند، وضعیتی که در آن کلیه‌ها قادر به بازجذب مواد مغذی، مواد معدنی و الکترولیت‌ها نیستند.
علائم این نوع شامل تأخیر رشد، نرمی استخوان‌ها (راشیتیسم)، تشنگی و ادرار بیش از حد است. در سنین حدود دو سالگی ممکن است بلورهای سیستین در قرنیه چشم ظاهر شوند که باعث حساسیت شدید به نور (فتوفوبیا) و درد چشمی می‌شود.
در صورت عدم درمان، نارسایی کامل کلیه تا سن ۱۰ سالگی بروز می‌کند، اما با درمان به‌موقع می‌توان عملکرد کلیه را تا بزرگسالی حفظ کرد.
۲. سیستینوزیس میانی (نوجوانی یا دیررس)
علائم این نوع مشابه نوع شیرخوارگی است، اما دیرتر، معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی بروز پیدا می‌کند و شدت آن کمتر است. بیماران ممکن است تا دهه دوم زندگی دچار نارسایی کلیه شوند و در نهایت به پیوند کلیه نیاز پیدا کنند.
۳. سیستینوزیس غیرنفروپاتیک (خوش‌خیم یا چشمی)
این نوع، تنها قرنیه چشم را درگیر می‌کند و با تشکیل بلورهای سیستین در چشم همراه است. بیماران معمولاً فقط از حساسیت به نور شکایت دارند و سایر اندام‌ها درگیر نمی‌شوند. اغلب در سنین بزرگسالی تشخیص داده می‌شود و پیشرفت آن نسبتاً خفیف است.
علت و شیوه انتقال بیماری
سیستینوزیس به دلیل جهش ژنتیکی در ژن CTNS ایجاد می‌شود. این ژن دستور ساخت پروتئین سیستینوزین را می‌دهد که مسئول انتقال سیستین از لیزوزوم‌ها به بیرون است.
بیماری به صورت اتوزوم مغلوب به ارث می‌رسد، یعنی هر دو والد باید حامل نسخه معیوب این ژن باشند تا فرزندشان مبتلا شود. اگر هر دو والد ناقل باشند، احتمال تولد کودک مبتلا ۲۵ درصد است.
شیوع سیستینوزیس
سیستینوزیس از جمله بیماری‌های بسیار نادر است و حدود یک مورد در هر ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تولد در سراسر جهان مشاهده می‌شود. با این حال، در جوامعی که ازدواج‌های فامیلی رایج است، احتمال بروز آن اندکی بیشتر است.
تأثیر بیماری بر بدن
سیستینوزیس نوعی اختلال ذخیره‌سازی لیزوزومی است. در این اختلال، مواد زائد و اسیدآمینه‌ها به درستی از سلول‌ها خارج نمی‌شوند. تجمع بلورهای سیستین باعث آسیب تدریجی به سلول‌ها و در نهایت از کار افتادن اندام‌هایی مانند کلیه، چشم، تیروئید و پانکراس می‌شود.
علائم و نشانه‌های سیستینوزیس
علائم بیماری بر اساس نوع و سن بروز متفاوت است. در نوع نفروپاتیک، نشانه‌ها معمولاً بین ۶ تا ۱۸ ماهگی ظاهر می‌شوند و شامل موارد زیر هستند:
- تشنگی و ادرار زیاد
- کم‌آبی بدن و تب
- استفراغ و اختلال الکترولیتی
- راشیتیسم و نرمی استخوان
- تأخیر رشد
- کدورت قرنیه و فتوفوبیا
در انواع دیررس‌تر، علائم خفیف‌تر اما مشابه‌اند و ممکن است شامل خستگی، ضعف عضلانی، کوتاهی قد، تأخیر در بلوغ و ناباروری باشند. در نوع چشمی، تنها علامت بیماری حساسیت به نور است و کلیه‌ها سالم باقی می‌مانند.
روش‌های تشخیص سیستینوزیس
پزشکان برای تشخیص بیماری از ترکیبی از معاینه بالینی و آزمایش‌های تخصصی استفاده می‌کنند:
- آزمایش خون: اندازه‌گیری میزان سیستین در گلبول‌های سفید.
- آزمایش ژنتیک: بررسی وجود جهش در ژن CTNS.
- آزمایش ادرار: ارزیابی از دست رفتن مواد مغذی و الکترولیت‌ها.
- معاینه چشم با لامپ شکاف‌دار: شناسایی بلورهای سیستین در قرنیه.
در مادران بارداری که سابقه خانوادگی بیماری دارند، آزمایش‌های آمنیوسنتز یا نمونه‌برداری از پرزهای جفتی (CVS) می‌تواند پیش از تولد وجود بیماری را مشخص کند.
درمان سیستینوزیس
درمان قطعی برای سیستینوزیس وجود ندارد، اما درمان‌های دارویی می‌توانند روند پیشرفت آن را به‌طور چشمگیری کند کنند و کیفیت زندگی را افزایش دهند.
درمان دارویی با سیستئامین
داروی اصلی درمان این بیماری، سیستئامین است که سطح سیستین را در سلول‌ها کاهش می‌دهد. سیستئامین در دو نوع تولید می‌شود:
- Cystagon™: باید هر ۶ ساعت مصرف شود.
- Procysbi™: دارای پوشش با رهش تأخیری است و هر ۱۲ ساعت مصرف می‌شود.
این دارو می‌تواند آسیب کلیوی را به تأخیر بیندازد و به بهبود رشد کودکان کمک کند.
برای درمان بلورهای قرنیه، از قطره‌های چشمی سیستئامین مانند Cystaran™ و Cystadrops™ استفاده می‌شود که به حل بلورها و کاهش فتوفوبیا کمک می‌کنند.
درمان‌های حمایتی و تکمیلی
کودکان مبتلا به سندرم فانکونی کلیوی ممکن است به درمان‌های زیر نیاز داشته باشند:
- مصرف مایعات و الکترولیت‌ها
- دارو برای تنظیم فسفات و سایر مواد معدنی
- استفاده از هورمون رشد برای افزایش قد
- انسولین در صورت بروز دیابت
- تستوسترون برای درمان مشکلات هورمونی در پسران
- گفتاردرمانی، مشاوره ژنتیک و در صورت نیاز لوله تغذیه (گاستروستومی) برای تغذیه بهتر
پیوند کلیه
با وجود درمان، اغلب بیماران در نهایت دچار نارسایی کلیه می‌شوند و به پیوند کلیه نیاز خواهند داشت.
پیوند کلیه برای مبتلایان به سیستینوزیس نتایج خوبی دارد و کلیه پیوندی معمولاً دچار تجمع سیستین نمی‌شود، هرچند که سایر اندام‌ها ممکن است همچنان درگیر باشند.
به همین دلیل، بیماران باید تا پایان عمر داروهای کاهنده سیستین را ادامه دهند.
عوارض جانبی درمان
داروی سیستئامین ممکن است بو و طعم ناخوشایند داشته باشد و موجب تهوع، استفراغ یا سوزش معده شود. برای کاهش این عوارض معمولاً از داروهای مهارکننده پمپ پروتون استفاده می‌شود.
همچنین ممکن است بیماران دچار بوی بد دهان یا عرق شوند که با رعایت بهداشت فردی قابل کنترل است.
جمع‌بندی
سیستینوزیس هرچند نادر است، اما تأثیرات زیادی بر سلامت فرد دارد و بدون درمان می‌تواند منجر به نارسایی کلیه و آسیب چند اندامی شود. آگاهی از علائم اولیه، انجام آزمایش‌های ژنتیکی در خانواده‌های در معرض خطر، و استفاده منظم از داروی سیستئامین می‌تواند نقش حیاتی در کنترل بیماری داشته باشد. تشخیص زودهنگام، مراقبت پزشکی مداوم و حمایت خانواده به بیماران کمک می‌کند تا زندگی طولانی‌تر و باکیفیت‌تری داشته باشند.
